स्वास्थ्य शिक्षाको मुद्दा सम्बोधनको माग गर्दै अनशनमा बसिरहनु–भएका डा. गोविन्द केसीले अन्ततः २७औँ दिन अनशन त्याग गर्ने स्थिति बनेको छ । यो आलेख तयार पारुञ्जेलसम्म डा. केसी र सरकार नजिक पुगेका छन् । यसअघि यस प्रकरणमा निकै लामो समय अर्थात् २४औँ दिनपछि दुवै पक्षबीच औपचारिक, अनौपचारिक रूपमा वार्ताको प्रक्रिया सुरु भएको थियो । खुसीको कुरा, दुवै पक्षबीच सहमति भएको छ र अन्योलको एक लामो शृङ्खलाको अन्त्य भएको छ । दुवै पक्ष पुरानो अडानबाट केही लचिलो बनेपछि सुरु भएको संवाद प्रक्रिया अन्ततः एक सार्थक निष्कर्षमा पुगेको छ तर प्रश्न उठ्छ, आज भएको सहमति हिजोसम्म किन हुन सकेन ? यो सहमति हुन कसले रोकेको थियो ? डा. केसी पक्षधर टोली र सरकारले यही गम्भीरता पहिला किन देखाउन सकेनन् ? निश्चित रूपमा समयमा संवेदनशील हुन नसक्दा त्यसको लाभ अरूले उठाए र उठाउने प्रयास गरे ।
यस सन्दर्भमा एउटा कुरा के बिर्सन मिल्दैन भने लोकतन्त्रमा सत्याग्रहको ठूलो महìव हुन्छ । वर्तमान सरकारले यस सत्याग्रहलाई स्वीकारेर आपूm लोकतन्त्रकै लिकमा रहेको प्रमाणित गरेको छ । जनताको सत्य आग्रहलाई स्वीकार गरेकोमा साधुवाद छ ।
दुई पक्षीय अडानले समस्याको समाधान हुन सक्दैन भन्ने बुझाइ यतिखर विकसित हुन सक्नु सन्तोषको विषय हो । प्रारम्भमै सरकारले यो मुद्दाको संवेदनशीलता बुझ्न सकेको भए र डा. केसी पक्षकाले अनशन शृङ्खलाको अन्तिम परिणामको आँकलन गर्न सकेको भए आजको अवस्था नै सिर्जना हुने थिएन । बलेको आगोमा धूप–तेल हाल्नेको कमी हाम्रो समाजमा छैन । समस्या समाधानका लागि मध्यस्थता गर्नुको साटो धेरैले बलेकै आगो ताप्न ठीक ठाने र परिणामतः समाज पक्ष–विपक्षमा विभक्त हुने अवस्थाको निर्माण भयो । हो, डा. केसीले उठाएका मुद्दा जायजै थिए, यसमा शङ्का छैन । अर्कोतर्फ जायज के पनि हो भने केसीले उठाएका मुद्दा एकैपटक पूरा हुन सक्दैनन् । कुराको चुरो यही हो तर यही कुरा दुवै पक्षले बुझ्न निकै समय लाग्यो । सत्य हो, अडानका आधारमा समस्याको समाधान खोज्न सकिँदैन । समस्याको सम्बोधन संवादबाट मात्र सम्भव हुनसक्छ र अडानको अवस्था रहिरहेसम्म संवाद हुन सक्दैन । ढिलै सही, एकपटक फेरि संवादले जितेको छ ।
संवाद लोकतन्त्रको जीवन हो । मूल्य र आदर्श हो । लोकतान्त्रिक शासनमा यो मूल्य र आदर्शलाई स्वीकार्नुको विकल्प छैन । यस कार्यमा सहजीकरणको भूमिका सञ्चारले निर्वाह गर्नसक्छ तर पछिल्लो सन्दर्भमा हेर्ने हो भने सञ्चारले सहजकर्ताको भूमिका निर्वाह नगरी स्वयं पक्ष र विपक्षमा विभक्त हुन पुग्यो । डा. केसीको अनशनको सन्दर्भमा वातावरण थोरै विकृत हुनुमा सञ्चारको पनि भूमिका छ भन्ने कुरा स्वीकार्नै पर्छ ।
द्वन्द्व सम्बोधन गर्ने अभिप्रायले विश्वमा अनेकौँ विधि अस्तित्वमा आए । यस्तै एक उपायका रूपमा संवादलाई स्वीकार गरिएको छ । हाम्रो संस्कृति र परम्परामा संवाद नौलो होइन । यो पुरातनकालदेखि अस्तित्वमा रहेको पाइन्छ । हाम्रो संस्कृति नै वादे वादे जायते तìव बोधको दर्शन र मान्यताबाट निर्देशित छ । समाजमा सदासर्वदा संवादलाई द्वन्द्व सम्बोधनको महìवपूर्ण औजारका रूपमा मात्र स्वीकार गरिएको छैन बरू पछिल्लो समयमा त यसलाई सर्वाधिक उपयुक्त र महìवपूर्ण विधिसमेत मानिएको छ । यही कारण हो, पछिल्लो समयमा विश्वभरि नै यसप्रतिको आकर्षणमा वृद्धि हुन पुगेको छ ।
सामान्यतया संवादको अर्थ हुन्छ, कुराकानी । साधारण कुरा, वादविवाद र मोलमोलाइका विषयलाई पनि संवाद भन्ने गरिएको पाउन सकिन्छ तर यो बुझाइ उचित होइन । वास्तवमा संवाद एक भावनात्मक प्रक्रिया हो, जसलाई शब्दमा अथ्र्याउन कठीन हुन्छ । सयुक्त राष्ट्र सङ्घीय विकास कार्यक्रमका अनुसार फरक पृष्ठभूमि, इच्छा, आकाङ्क्षा, आवश्यकता, सिद्धान्त, दृष्टिकोण आदि भएका कारण साह्रै समस्याग्रस्त तर अन्तरनिर्भर दुई वा दुईभन्दा बढी पक्षबीच एकअर्काको दृष्टिकोण खुलस्त र इमानदारीपूर्वक सुन्ने–सुनाउने र बुझ्ने–बुझाउने र सम्भव भएसम्म सहकार्यका साझा बिन्दुको खोजी गर्ने तर सम्भावित फरकपना स्वीकार्ने र आदर गर्ने मानसिकताका साथ गरिने निरन्तर अन्तक्र्रियात्मक प्रक्रियालाई संवाद भन्न सकिन्छ । संवादमा, कुराकानीमा संलग्न पक्षले एकअर्काको अस्तित्व स्वीकार, विचारको कदर, भावनाको बुझाइ, सम्मान प्रदान र समान हैसियत प्रदान गर्नेजस्ता कुरालाई ध्यान दिइन्छ । यस आधारमा संवादको अर्थ, छलफलमा संलग्न पक्षहरूले एकअर्काको अस्तित्वलाई स्वीकार गरी एकअर्काको विचार र भावनाको सम्मान गर्दै समान हैसियतमा गरिने कुराकानी हो भनेर बुझ्न सकिन्छ ।
माथि उल्लेख गरिएका कुरा संवादको सामान्य अर्थ र शर्त दुवै हुन् । यस आधारमा हेर्ने हो भने पनि डा. केसी र सरकार पक्षको मनोदशाको विश्लेषण गर्न सकिन्छ । दुवैले दुवैलाई गलाउने र आफ्नो अडानमा सहमत गराउने अभिप्राय रहेको स्पष्ट बुझ्न सकिन्छ । यो अवस्था भनेको संवादको प्रतिकूल अवस्था हो । ढिलै भए पनि दुवै पक्षले अवस्थाको संवेदनशीलतालाई बुझेका छन् र संवादको बिन्दु टेकेर समस्या समाधानको मार्ग पहिल्याएका छन् । बुझ्नुपर्ने कुरा हो, संवादको प्रक्रियामा सबै समस्याको समाधान एकैपटक एउटै बसाइँमा भइहाल्छ भन्ने होइन । पूर्ण समाधानमा पुग्न अनेकौँ बसाइँ आवश्यक पर्न सक्छन् । डा. केसीले उठान गरेका मुद्दाका सन्दर्भमा भएको दुईपक्षीय संवादबाट पनि यो कुरा बुझ्न सकिन्छ । धेरैलाई लागेको हुनसक्छ, आज (बिहीबार) वार्ता भयो र आजै सहमति पनि भयो तर यो सत्य होइन । यस सम्बन्धमा विगत केही दिनदेखि लगातार संवाद जारी थिए । परिणाम मात्र आज सार्वजनिक भएको हो ।
संवादमा सञ्चारको ठूलो भूमिका हुन्छ । यहाँ अलिकति कुरा सञ्चारका बारेमा पनि गर्नु आवश्यक ठानिएको छ । धेरैजस्तो अवस्थामा सञ्चारले संवादका लागि सहजकर्ताको भूमिका निर्वाह गर्न सक्छ तर हामीकहाँ यस्तो स्थिति प्रायः देखिँदैन । विषयवस्तुले सञ्चार प्रक्रियाको विशिष्टता निर्धारण गर्दछ । यसमा थपिएको छ प्रविधि । प्रविधिको विकासले सञ्चारको प्रक्रियालाई सीमारहित बनाएको छ– असीमित भौगोलिक क्षेत्रमा एउटै समयमा निरन्तर सञ्चार प्रक्रिया सम्भव हुन सकेको छ । सञ्चारको यस्तो पहुँचले विश्वव्यापी शक्तिमापनको आधार पनि फरक बनाएको छ । जोसँग सञ्चारको बलियो पहुँच र आधार छ त्यही समुदाय वा देश शक्तिशाली हुने अवस्था आजको युगमा नौलो होइन । भूगोलमा सीमित नभएको सञ्चार आज सबैको पहुँचमा पुग्न सकेको छ ।
सञ्चारको कुरा गर्दा संवादलाई पनि दृष्टिगत गर्नुपर्ने हुन्छ । सञ्चार संवादको सशक्त माध्यम हो । नेपालका सन्दर्भमा मूल्याङ्कन गर्ने हो भने आन्तरिक सञ्चारको अवस्था अझै पनि कमजोर रहेको पाउन सकिन्छ । सञ्चारका माध्यमबाट प्रवाहित हुनुपर्ने सन्देश निक्र्योलको समस्या पनि यहाँ सशक्त छ । नतिजा सबैका सामुन्ने छ, डा. केसी र नेपाल सरकारबीचको संवादले एक सकारात्मक सन्देश दिएको छ । यो वातावरण निर्माणमा सञ्चारमाध्यमको महìवपूर्ण भूमिका रहेको बुझ्न सकिन्छ तर सञ्चारमाध्यमको भूमिका यति मात्र हो भन्न सकिने अवस्था भने छैन । यो मुद्दा, यसमा संलग्न माग र विभिन्न पात्रलाई विभिन्न सञ्चारमाध्यमले भिन्नभिन्न रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् तर सरोकारवाला र खासगरी संवादमा बस्ने दुवैतर्फका विचार र धारणा कसरी प्रस्तुत भए, तिनको प्रक्रिया, चरण र प्रतिक्रिया बाहिर आउन बाँकी छ । यस आधारमा स्पष्ट छ, नेपाली सञ्चारमाध्यमले सरकार र डा. केसीबीच संवादको सहजीकरण गर्न सकेन । सञ्चारमाध्यमले कसैको पक्ष वा विपक्षमा आफ्ना समाचार पस्कनेभन्दा पनि टुटेको संवादका तन्तुलाई जोड्ने र निरन्तर वार्तालाई प्रोत्साहित गर्नेतर्फ उन्मुख हुन जरुरी छ । अहिले बुझ्नुपर्ने विषय यत्ति हो ।
साभार : गाेरखापत्र
प्रकाशित मिति: १२ श्रावण २०७५, शनिबार ०८:०३