दाङ, ११ भदौ ।
थारु समुदायको बसोबास रहेको दाङ लगायत पश्चिम नेपालका केहि स्थानमा थारु समुदायले आज धुमधामका साथ अट्वारी पर्व मनाउँदै छन् ।
पश्चिम नेपालका दाङ, सुर्खेत, बाँके, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुरका थारु समुदायले अट्वारी पर्व धुमधामसँग मनाउने गर्छन ।हरेक बर्षको अष्टमीपछि चन्द्रमा देखिने बिक्तिकै मनाउने परम्परा अनुसार आज उपयुक्त ठानी अट्वारी मनाउन लागिएको हो ।अट्वारीमा हिजो साँझ दर खाएका थारु समुदायले आज दिनभर पानी समेत नपिएर ब्रत बस्ने गर्दछन् ।थारु समुदायको प्रमुख पर्व मध्येको यो पर्वमा आजै बेलुका पख घरका छुट्टै कोठामा लिपपोत गरेर चोखो रुपमा रोटी, पूरी पकाएर अट्वारी पूजा गर्ने चलन छ ।अट्वारीमा रोटी काँक्रा, दही, केरा, अग्रासन झिकेर पूजा गर्ने परम्परा छ ।भोलिपल्ट बिहान पाँच अथवा सात प्रकारका गेडागुडीयुक्त तरकारी, भातको फरहार गरिन्छ ।फरहार गरिसकेपछि आफ्ना चेलीबेटीलाई काशेली अग्रासन दिन जाने चलन रहेको छ ।अट्वारी पर्वलाई आफ्ना चेलीवेटीलाई सम्मान तथा दाजुभाई र दिदीबहिनीबीच एक आपासमा सद्भाव साटासाट गर्ने पर्वका रुपमा पनि लिइन्छ ।यसबर्ष अट्वारी कहिले मनाउने भन्ने बिषयमा अन्यौलता सिर्जना भएपछि केहि स्थानका थारुहरुले भने अट्वारी मनाईसकेका छन् ।थारु समुदायले अट्वारीको अवसरमा २ दिन बिदा दिनुपर्ने माग गरेपनि सरकारले सार्बजनिक बिदा भने दिएको छ्रैन ।
थारु जातिको अत्वारी पर्व र यसको महत्व
थारु समुदायहरुको विभिन्न चाडपर्वहरु मध्येको एक महान् पर्व हो, अत्वारी पर्व । प्रत्येक वर्ष भदौ महिनाको श्रीकृष्ण जन्माष्टमीपछिको दोस्रो पर्वको रुपमा लिइन्छ यो अत्वारी पर्वलाई । विशेषगरी थारु जातिको बाहुल्यता रहेको दाङ, बाँके, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर र सुर्खेतलगायतका जिल्लाहरुमा धुमधामका साथ मनाउने गरिन्छ । खासगरी यो अत्वारी पर्व पुरुषले मनाउने गर्दछन् अर्थात् ब्रत बस्ने गर्दछन् । ऋषीपञ्चमी पछिको आइतबारको दिन मनाउने यो अत्वारी पर्व आइतवारको अघिल्लो रात अर्थात् शनिवारको मध्यरातमा भाले नबास्दै माछा, मासुजस्ता मीठा–मीठा परिकार बनाई दर खाने चलन रहेको छ । जसलाई थारु शब्दम ‘भिन्सरिया खइना’ भनिन्छ ।
आइतवारको दिन व्रत बसेका ब्रतालुहरुले नुहाइधुवाई गरी दिनभरी विभिन्न प्रकारका रोटीहरु पकाउने गर्दछन् । यसरी सुरुमा पकाएको रोटीलाई एकपट्टी मात्रै नपल्टाएर पकाउने चलन छ । जसलाई भेवाको रोटी अर्थात् ‘रोट’ भन्ने गरिन्छ । अत्वारीको रोटी पकाउँदा नयाँ चुलो बनाएर छुट्टै कोठामा गाईको गोबरले लिपपोत गरी पकाएको रोटी पूजा नगर्दासम्म खान बन्दैन भन्ने मान्यता छ भने सुरुमा आगो बाल्ने बेला गन्यारी नामक काठबाट रगडेर आगो निकालिन्छ । यसरी निकालिएको आगोलाई मुखले फुक्नु हँुदैन मुखले फुक्दा जुठो हुन्छ । यसले गर्दा देवता रिसाउने भएकाले चोखो पार्नुपर्ने मान्यता रहेको छ थारु समुदायमा ।
यसरी गन्यारीबाट निकालिएको आगोलाई ‘अग्यारी’ भनिन्छ । दिनभरी विभिन्न प्रकारका रोटी पकाइ बेलुकी पख नजिकैको जलाशयमा गई नुहाइधुवाइ गरी सुरुमा पकाएको रोटी, दही, केरा, काक्राजस्ता फलफूलहरु भेवालाई चढाई भेवाको पूजा गर्ने प्रचलन छ । यसरी भेवा (पाँच पाण्डवमध्येका माहिला भीमसेन) पूजा गर्दा घरमा नयाँ अन्नबाली भित्रियोस्, वर्ष दिनसम्म खान र लाउन पुगोस् भन्ने कामना गरिन्छ । यसो गर्दा आफ्नो घर, टोल र समुदायको सुरक्षाको तथा चेलीबेटीसँगको नाता, बन्धन सुमधुर र प्रगाढ हुने मान्यताले पनि यो अत्वारी पर्व मनाउने गरिन्छ ।अत्वारीको (आइतवार) अर्को दिन अर्थात् फरार (सोमवार) को दिन बिहानै नुहाइधुवाइ गरी पूजापाठ गरेर छुट्याएर राखेको भाग आफ्ना पराइ घर लागेको चेलीबेटीहरुलाई दिन जान गरिन्छ । जसलाई ‘अग्रासन’ दिने भनिन्छ । पहिलैदेखि नै चलिआएको अग्रासन दिने प्रथा पछिल्लो समयमा आएर लोप हँुदैछ । तर पनि यसलाई हामीले बिर्सनु हुँदैन किनकी यो प्रथालाई बिर्सदा चेलिबेटीहरुको मन रुने र दाजुबहिनीको नाता वा माइतीघरको नाता टुट्यो कि भन्ने पीरले पिरोल्ने गरेको बताउनुहुन्छ, सिसनिहा–९ सौडियारका नमुना थारु ग्रामका अध्यक्ष बेझुलाल चौधरी । खासगरी यो अत्वारी पर्व विजयी उत्सवको रुपमा पनि मनाउने गरिन्छ ।
पुरानो कथनअनुसार ‘पौराणिक कालमा एक पुत्रीका पाँच पाण्डवहरुले टौवामा रोटी पकाउन लागेको बेला कुरुखेत भन्ने ठाउँमा कौरव र पाण्डवहरुबीच घमासान युद्ध चलेको बेला कौरवहरुले ती पाँच पाण्डवहरुलाई आक्रमण गर्न खोज्दा थारु राजा दंगीशरणले पाण्डवहरुको पक्षबाट लडाइमा साथ दिई कौरवहरुलाई लखेटेको दिन ती पाँच पाण्डवहरु मध्येको माइलो छोरा भीम अर्थात् भेवा नै बलियो भएकोले पानीसमेत नखाई टौवामा पाक्न लागेको रोटी छोडेर एकपट्टी मात्रै पाकेको रोटी खाई विजयी हासिल गरेको खुशियालीमा यो अत्वारी पर्व मनाउने गरेको थारु अगुवाहरुले बताउने गर्दछन् । यसरी भेवाले विजयी हासिल गरेको दिन एकपट्टी मात्रै पाकेको रोटी खाएको सम्झनामा यो अत्वारीमा एकपट्टी मात्रै पकाएको रोटी भेवालाई चढाइ पूजा गर्ने प्रचलन रहेको हो । एक पुत्रीका पाण्डवहरु नै बिजोर (बिजोडा) भएकोले अत्वारी पर्वहरुमा बिजोर तीन, पाँच र सात प्रकारका तरकारीहरु पकाउने चलन रहेको बेझुलाल चौधरीको भनाइ रहेको छ । विभिन्न प्रकार तरकारीका साथैका गेडागुडी अति नै महत्वपूर्ण मानिन्छ यो अत्वारी पर्वका लागि । अत्वारी पर्व सामाजिक तथा सांस्कृतिक दृष्टिले पनि थारु जातिको महत्वपूर्ण पर्व हो । यी रीतिरिवाजले पनि थारु जातिको चिनारी र पहिचानको माध्यम बन्न पुगेको छ ।
त्यसैले पुर्खौली पालादेखि चल्दै र मान्दै आएका यी महत्वपूर्णं चाडपर्वहरुको जर्गेना गर्न आम थारु युवाहरु सशक्त भएर लाग्नुपर्ने टीकाराम चौधरीको सुझाव रहेको छ । हो यी अत्वारी पर्व जस्तै हरेक चाडपर्वहरु भव्यरुपले नभई सभ्य रुपमा मनाउनुपर्ने आजको आवश्यकता हो । कसैको देखासिकीमा नलागि आफ्नो औकातभन्दा माथि उठेर होइन जे छ त्यसैमा नै रमाएर थारु जातिको सांस्कृतिक र मौलिकपनको विकास गर्न उन्मुख हुन अति नै जरुरी छ ।
पश्चिम नेपालका आदिबासी तथा जनजाति मानिने थारु जातिहरुका विभिन्न महत्वपूर्ण चाडपर्वहरु छन् । जसमध्य एउटा ऐतिहासिक एवं महत्वपूर्ण पर्व हो अत्वारी, पुखर््औ देखि मनाईदै आईएको यो पर्व महिला भन्दा थारु पुरुषको लागि बढी महत्वपूर्ण मानिन्छ । पश्चिम नेपालका दाङ,बाँके,बर्दिया,कैलाली,कञ्चनपुर र सुर्खेत जिल्लामा मनाईने यस अत्वारी पर्व भदौ महिनामा तीजको लगतै जहिले आईतबार पर्छ त्यही दिन नै मनाईन्छ । जसरी तीजमा महिलाहरु ब्रत बस्छन् त्यसैगरी अत्वारीमा थारु पुरुषहरु ब्रत बसेर अत्वारी पर्व मनाउने गर्छन् । सबैभन्दा पहिला यो अत्वारीको अर्थ के भने, आईतबारलाई थारु भाषामा अत्वार भनिन्छ । प्रत्यक बर्ष आईतबार नै मनाईने भएकाले अत्वारलाई पर्वको रुप स्वरुप अत्वारी भनिएको हो । यो पर्व महभारतको कथासंग जोडिएको छ जसरी न्याय प्राप्त गर्न भीमले युद्ध गरेका हुन्छन् त्यस्तै भीमजस्तै शतिm प्राप्त हुने र रोग व्याधि नलाग्ने भन्ने विश्वासले यो पर्व मनाईने गरिन्छ । महाभारतका पाँच पाण्डब मध्य भीमको नाममा ब्रत बस्ने गर्छन् । भीमलाई थारु भाषामा भेँवा भन्ने प्रचलन छ । अत्वारीको पहिलो रात अर्थात शनिबार राति मिठामिठा खानेकुरा बनाई दर खाने र आईतबारको दिन ब्रत बस्ने गरिन्छ । विहान महतवाको घरमा सबै गाउँले जम्मा भई पईयुंको काठबाट रगटेर आगो निकाल्ने गर्छन् र त्यही पवित्र आगो सबैले आ,आफ्नो घरमा लग्छन् अनि नदीमा स्नान गरी त्यही पवित्र आगोले रोटी पकाउने गर्छन् । त्यसपछी फेरी स्नान गरी त्यही रोटी,दुध,दही,फलफुलहरु केरा,काँक्रा,बेलउती लगायतका खानेकुरा भेँवा (भीम) र अग्यारी(काठबाट निकालिएको आगो) को नाममा पुजा गरी खाने प्रचलन हुन्छ । भोलिपल्ट विहान भात लगायत अनिवार्य रुपमा चाहिने तरकारीहरु भिँन्दी,लर्चा,बोडी,लगायत अन्य मिठामिठा परिकाहरु पकाई पुन नदीमा स्नान गरी भेँवाको नाममा चढाईन्छ र त्यही भेँवाको नाममा चढाईएका खानेकुरा आफ्ना चेलिबेटीहरुलाई दिने गरिन्छ जसलाई अग्रासन् भनिन्छ । अग्रासन दिनुले चेलिबेटी बीचको सम्बन्ध सुमधुर र प्रगाढ हुने विश्वास रहेको छ ।
प्रकाशित मिति: ११ भाद्र २०७४, आईतवार १७:१०