माओवादी सशस्त्र युद्ध मुलुकका लागि ठूलै समस्या बन्दै गएको थियो । सहरी क्षेत्रमा नगण्य प्रभाव रहे पनि मुलुकका अधिकांश गाउँमा कि त माओवादीको प्रभाव थियो कि त सेनाको । राज्य वा माओवादी पक्षबाट गाउँका मानिसहरु कुनै न कुनै रुपमा प्रभावित थिए । २०५२ फागुन १ मा रोल्पा, रुकुम, सिन्धुली र गोरखामा भरुवा बन्दुकका भरमा प्रहरी चौकीमा सामान्य आक्रमण थालेका माओवादीले आफ्नै सेना बनाएर ठुल्ठूला प्रहरी एकाइहरु नियन्त्रणमा लिने हैसियत बनाएका थिए ।
त्यसको कम्पन सिंहदरबारसम्म आइपुगेको थियो । गिरिजाप्रसाद कोइरालाजस्ता कांग्रेसका हस्ती आफ्नो बहुमतको सरकारलाई अगाडि बढाउन सकिरहनुभएको थिएन । माओवादीले २०५८ असार अन्तिम साता रोल्पाको होलेरी प्रहरी चौकी आक्रमण गरे र त्यहाँ रहेका करिब ३० प्रहरीलाई बन्धक बनाए । दरबार हत्याकाण्डमा राजा वीरेन्द्रको वंशनाश भएको १ महिना र केही दिन मात्र बितेको थियो । ज्ञानेन्द्र शाह नयाँ राजा भएका थिए । गिरिजाप्रसादले सेना परिचालन गर्न चाहनुभयो, तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रको यसमा सहमति रहेन । सेनाले घेरा सानो गरेर माओवादी नेताहरुलाई कब्जामा लिइरहेको सन्देश रेडियो नेपाल र नेपाल टेलिभिजनबाट आइरहेका थिए । तर, अन्त्यमा हात्ती आयो हात्ती आयो फुस्सा झैं भयो । सेना प्रधानमन्त्रीको आदेशबिनै फर्कियो । संसद्मा एकल बहुमत प्राप्त पार्टी कांग्रेस र यसका सभापति गिरिजाप्रसाद कोइराला नेतृत्वको सरकार माओवादीको होलेरी आक्रमणले हल्लियो ।
प्रधानमन्त्रीले सुरक्षा परिषदमार्फत् पहिलोपटक माओवादीविरुद्ध नेपाली सेना मैदानमा उतार्ने निर्णय गराउनुभएको थियो । आक्रामक मुडमा होलेरी पुगेको सेनाको कमान्डो माओवादी कमान्डरसँग वार्ता गरेर आक्रमणै नगरी फर्कियो । दरबारको ठाडो आदेशमा सेना फिर्ता भएको थियो । त्यो घटनापछि प्रधानमन्त्री कोइराला नैतिक संकटमा पर्नुभयो । माओवादीको पनि दबाब बढ्दै गयो । र कोइरालाको राजीनामा आयो । देशको राजनीतिले कोल्टे फेर्यो ।
गिरिजाप्रसादले पदबाट राजीनामा दिएपछि नयाँ प्रधानमन्त्रीको खोजी स्वभाविक थियो । २०४७ को संविधानमा संसद्मा बहुमत प्राप्त दलको नेता प्रधानमन्त्री हुने व्यवस्था थियो । २०५ सदस्यीय संसद्मा कांग्रेसको ११३ सिट अर्थात् प्रस्ट बहुमत थियो । संसदीय दलको नेताका लागि निर्वाचन भयो । शेरबहादुर देउवा र सुशील कोइराला निर्वाचनको मैदानमा हुनुहुन्थ्यो ।
गिरिजाप्रसादप्रति बढेको अविश्वासको फाइदा उठाउँदै देउवा संसदीय दलको नेतामा निर्वाचित हुनुभयो । कोइराला परिवारका उत्तराधिकारी सुशील कोइराला पराजित हुनुभयो । संसदको बहुमत प्राप्त दलको नेता निर्वाचित भएपछि देउवा स्वतः प्रधानमन्त्री हुने निश्चित भयो । देउवा दलको नेता भएको चिठी दरबारमा गयो, तर राजाबाट प्रधानमन्त्रीको शपथका लागि समय तय भइसकेको थिएन ।
आफूविरुद्ध सेना मैदान उतारेका कारण गिरिजाप्रसादसँग माओवादी निकै आक्रोशित थियो । सुशील कोइरालालाई गिरिजाप्रसादकै उत्तराधिकारी ठानिन्थ्यो । त्यसकारण माओवादी सुशीलभन्दा देउवा अगाडि आएको हेर्न चाहन्थ्यो । देउवा र माओवादीबीच कुराकानी भए/नभएको यकिनसाथ भन्न सक्दिनँ, तर गिरिजाप्रसादविरुद्ध एक किसिमको अघोषित एकताजस्तो देखियो ।
शेरबहादुर देउवासँग सल्लाह गरेर होइन, आफ्नै किसिमले देउवालाई जिताउने अभियानमा तरुणका प्रकाशक परशु घिमिरे र सम्पादक म सुरेश आचार्यले सल्लाह गर्यौं । सल्लाहअनुसार मैले माओवादीनिकट पत्रकार गोविन्द आचार्यलाई फोन गरें र माओवादी अति प्रभावित रुकुम, रोल्पा, सल्यान, जाजरकोटलगायत मध्यपश्चिमका जिल्लाका कोइराला पक्षधर सांसदहरुलाई देउवाका पक्षमा मतदान गर्न दबाब दिन आग्रह गरें । माओवादीले आफ्नो प्रभाव बलियो भएका जिल्लाका कांग्रेस सांसदहरुलाई देउवाका पक्षमा मतदान गर्न उर्दी नै जारी गरेका थिए । रोल्पाका लेखनाथ आचार्यले माओवादी दबाब नस्वीकारेको जानकारी आएको थियो । उनी सुशीलकै पक्षमा उभिए । अरुले माओवादीसँग प्रतिवाद गरेनन् । सम्भवतः उनीहरुले देउवालाई मत दिए ।
व्यक्तिगत मित्रताका आधारमा सुर्खेतका हृदयराम थानी र रामेछापका रामहरि ढुंगेललाई म आफैंले उहाँहरुको डेरामा गएर आग्रह गरें । थानीको गुनासो देउवाप्रति थिएन । सुर्खेतकै पार्टी राजनीतिमा आफू कसरी सुरक्षित हुन भन्ने थियो । उहाँले म खुल्दिनँ तर मत दिन्छु भन्नुभयो । दिनु भएन कि भन्ने आशंका लागिरह्यो । यसरी कांग्रेसका केही सांसदले माओवादीको ‘आदेश’ मा देउवालाई भोट दिए । मैले यो कुरा आजसम्म पनि देउवालाई भनेको छैन । किनकि देउवाको निर्देशन वा आग्रहमा मैले यसो गरेको थिइनँ । सल्लाहमा गरेकाले तरुण साप्ताहिकका प्रकाशक परशु घिमिरेलाई यो जानकारी थियो ।
देउवा संसदीय दलको नेता चुनिएको एक दिनपछिको कुरा हो । नेपाल विद्युत् प्राधिकरणका इन्जिनियर डडेल्धुराका रतनबहादुर ऐर देउवाका निजी सहयोगी थिए । देउवा संसदीय दलको नेता भएको अर्को बिहान उनको सायद माओवादीको कुनै सूत्रसँग सम्पर्क भएछ वा कसैको सल्लाहमा हो, ऐरले शनिबार बिहानै माओवादीलाई निःसर्त वार्तामा आउन आग्रह गरी विज्ञप्ति जारी गरेछन्, आफ्नै नामबाट । संसदीय दलको नेता भएका देउवाले प्रधानमन्त्री पदको शपथै लिएका लिनुभएको थिएन । सोही दिन गणतन्त्र इजिप्टको राष्ट्रिय दिवस थियो ।
नेपालस्थित इजिप्सियन दूतावासले राष्ट्रिय दिवसका अवसरमा आयोजना गरेको कार्यक्रममा मलाई पनि बोलाएको थियो । नेपाल पत्रकार महासंघको अध्यक्षका हैसियतमा म इजिप्ट गएर फर्केपछि बनेको सम्बन्ध थियो यो । म पनि कार्यक्रममा गएको थिएँ । प्रधानमन्त्री देउवा पनि आएको देखेको थिएँ । उहाँले मलाई देख्नुभएन, भेटघाट र कुराकानी हुने कुरै भएन । बिहान ऐरले दिएको वक्तव्यबारे पनि म अनभिज्ञ नै थिएँ ।
त्यतिखेर मोबाइलको प्रयोग अहिलेजस्तो सहज थिएन । सीमित व्यापारी, नेता र उच्चपदस्थ कर्मचारीका हातमा मात्र मोबाइल हुन्थे । पेजरको प्रयोग हुन्थ्यो । मसँग एउटा पेजर थियो । मेरो पेजरमा एउटा ‘ल्यान्डलाइन’ नम्बरबाट बारम्बार घन्टी आइरह्यो । वरिपरि फोन थिएन । दूतावासको नम्बरबाट फोन गर्ने सम्भावना थिएन । कार्यक्रमबाट फर्कने क्रममा सानेपामा रहेको जर्मन संस्था फ्रेडरिक इबर्ट स्टिफटुङको कार्यालय पसें । त्यहाँ परिचित मित्रहरु कार्यरत थिए । त्यहीं गएर रिङ आएको नम्बरमा फोन फर्काएँ । पेजरमा रिङ बजाउने पत्रकार गोविन्द आचार्य रहेछन् । उनी जनादेशका सम्पादक थिए । जनादेश प्रतिबन्धित थियो । गोविन्दहरु अर्धभूमिगत भएर पत्रिका चलाउँथे । उनी कहाँ थिए जानकारी थिएन । तर नम्बर काठमाडौंकै थियो ।
उनी प्रचण्डसहित माओवादी शीर्ष नेताका विश्वासपात्र थिए । रतन ऐरले वार्ताका लागि आग्रह गरी जारी गरेको विज्ञप्ति माओवादी नेताहरु मुख्यतः प्रचण्डलाई भरपर्दो नलागेको बताए गोविन्दले । उनले ‘ऐरको विज्ञप्ति भएन, त्यसलाई सच्याएर प्रधानमन्त्रीले नै वार्ताका लागि आह्वान मात्र नभई युद्धविरामको अपिल गर्नुपर्यो, अन्यथा माओवादीले स्वीकार गर्दैन,’ भने ।
मलाई फसाद पर्यो, देउवासँग सिधै सम्पर्क हुने नम्बरसमेत मसँग थिएन । उहाँ कहाँ हुनुहुन्छ भन्ने पनि थाहा थिएन । रतन ऐरलाई फोन गरें । उनको फोन नम्बरचाहिं मसँग थियो । उनले देउवा ससुरालीमा लन्च खान जानुभएको सुनाए । ससुराली घरको लोकेसन मागें । जावलाखेलनजिकै चिडियाखानासँगै रहेछ– विजयवास अर्थात् उनको ससुराली । खोज्दै पुगें । घरका मान्छेले देउवा बस्नुभएको कोठामा पुर्याए। उहाँ खाना खाने प्रतीक्षामा बैठक कोठामा एक्लै बस्नुभएको रहेछ । मुलुकको हुन लागेको प्रधानमन्त्रीका साथमा सुरक्षाकर्मी कतै हुँदा हुन्, अरु कोही थिएनन् । अप्रत्याशित रुपमा मलाई त्यहाँ देख्दा उहाँलाई आश्चर्य लाग्नु स्वभाविक थियो । मैले खोज्दै आउनुपरेको कारण बताउँदै गोविन्दले बिहानको विज्ञप्ति ‘करेक्सन’ गर्नुपर्छ भनेको कुरा बताएँ ।
उहाँले विज्ञप्ति मैले होइन, रतनले जारी गरेको हो । त्यसमा कस्तो व्यहोरा छ, थाहा छैन भन्नुभयो । माओवादीका तर्फबाट त्यसको सार्वजनिक प्रत्युत्तर आएपछि मात्र अर्को विज्ञप्ति जारी गरौंला भन्नुभयो, अर्को वक्तव्य दिइहाल्ने कुरामा उहाँको रिजर्भेसन देखियो । देउवा संसदीय दलको नेता भएकै राति माओवादीले बाजुराको पान्डुसेन प्रहरी चौकीमा आक्रमण गरेका थिए । देउवाले युद्धविराम पनि भन्ने, चौकी पनि हान्ने माओवादीको कुरै बुझ्न गाह्रो भयो भन्नुभयो । गोविन्दसँग त्यसबारे मैले पहिले नै फोनमा कुरा गरिसकेको थिएँ । उनले त्यो कारबाही देउवाविरुद्ध लक्षित नभई गिरिजाविरुद्ध लक्षित रहेको र युद्धविराम नहुँदा त्यसै रात र एक साताभित्र अरु १२–१४ ठाउँमा त्यस्तो आक्रमण हुन सक्ने प्रस्टीकरण दिएका थिए । उनले भनेका कुरा देउवालाई सुनाएँ । तर, उहाँले माओवादीको वक्तव्य आएपछि मात्र अर्को वक्तव्य दिने पहिलेकै कुरा दोहोर्याउनुभयो ।
नेपाल पत्रकार महासंघको कार्यालय आरआर क्याम्पसपछाडि खसी बजारनजिकै भाडाको घरमा थियो । देउवासँग छुटेर सिधै महासंघको कार्यालय गएँ । देउवासँग भेटेपछि जवाफ चाहियो भनेका थिए गोविन्दले । तर, सोचेजस्तो कुरा भएन । मलाई निर्णय दिन गाह्रो भयो । गोविन्दलाई फोन गरी उताबाट भनेजस्तो सरकारका तर्फबाट युद्धविराम घोषणा हुँदैन, पहिला ऐरको विज्ञप्तिबारे धारणा के छ, त्यो सार्वजनिक गर्नुपर्छ भन्ने प्रधानमन्त्रीको अडान सुनाएँ । उनले माथि सोधेर जवाफ दिने बताए । फोन कुरेको कु¥यै छु, गोविन्दको फोनै आउँदैन । तनाव भयो, कति न राज्य नै आफैंले चलाएको पो हो कि जस्तो भयो ।
तर, एउटा सचेत नागरिक र पत्रकार महासंघको सभापतिका हैसियतमा माओवादी समस्या समाधानका लागि पहल गर्नु कर्तव्य ठानें । प्रधानमन्त्रीले जेसुकै भन्नुहोला, उहाँसँग थोरै समय संगत गरेका आधारमा उहाँको विश्वास जिते झैं लाग्यो । आफैंले युद्धविरामको विज्ञप्ति ड्राफ्ट गरें । गोविन्दलाई फोन गरी विज्ञप्तिको ड्राफ्ट सुनाएँ, उनले फोनबाटै सुनेर त्यसलाई उतारे । केही समयपछि उनले सम्पर्क गरी भने– अरु ठीकै छ दाइ, एक लाइन थप्नुपर्यो भनेर सच्याउन लगाए । त्यसअनुरुपको वक्तव्य आउने हो भने माओवादी पनि युद्धविराम गर्न तयार छ भनेर गोविन्दले जानकारी दिए । मैले फेरि भनें– माओवादीको वक्तव्य के आउँछ त ? उनले वक्तव्य तयार भइसकेको जानकारी दिंदै भने– ‘दाइ, वक्तव्य लामो छ तर सारमा युद्धविराम गर्ने र वार्ता अगाडि बढाउने कुरा छ । उनले यो पनि जानकारी दिए, ‘रेडियोबाट प्रधानमन्त्रीको वक्तव्य आएपछि रेडियो र नेपाल टेलिभिजनमा माओवादी आफैंले फ्याक्स गर्नेछ ।’ (क्रमशः)
(टोटल मासिकबाट)
https://www.khabarera.com/total/?p=2888
प्रकाशित मिति: ५ असार २०७४, सोमबार १६:१३