विनाशकारी भूकम्पले मुलुकलाई तहसनहस बनाएको २ वर्ष भएको छ । पुरातत्व विभागले गत वर्ष १ सय ४ पुरातात्विक सम्पदाको पुनर्निर्माण गर्ने निर्णय गरेको भए पनि बल्ल कामले गति लिन थालेको छ । भूकम्पबाट क्षति भएका देशभरका पुरातात्विक सम्पदाको पुनर्निर्माणका लागि विभागले कार्ययोजना तयार गरी काठमाडौं उपत्यकासहित भूकम्प प्रभावित २५ जिल्लाका पुरातत्विक सम्पदाको पुनर्निर्माण तीव्र पारेपछि कामले गति लिन थालेको हो ।
विभागले बहुवर्षीय कार्यक्रम बनाएर १ सय ३२ सम्पदाको पुनर्निर्माण प्रक्रिया अघि बढाएको हो । तीमध्ये ३६ वटाको ठेक्का सम्झौता भई सामान खरिद प्रक्रिया सुरु भइसकेको छ । ४२ वटाको टेन्डर छनोट आशयको सूचना प्रकाशन र ५७ वटाको टेन्डरको सूचना प्रकाशित भइसकेको विभागका प्रवक्ता रामबहादुर कुँवरले जानकारी दिए ।
भूकम्पबाट उपत्यकालगायत २५ जिल्लाका ७ सय ५० सम्पदा ध्वस्त भएका थिए । जसमा काठमाडौंमा १ सय ९७ सम्पदामा क्षति पुगेकामा ३५ सम्पदा पूर्ण क्षतिग्रस्त भएका थिए । त्यसमध्ये ललितपुरका ७०, भक्तपुरका ४२, काभ्रेका ३७ तथा गोरखाका ३५ सम्पदामा क्षति पुगेको थियो । तीमध्ये करिब एक दर्जनको मात्र पुनर्निर्माण सम्पन्न भएको छ । बौद्धनाथ क्षेत्र विकास समितिले विश्व सम्पदा क्षेत्रमा सूचीकृत बौद्धनाथ स्तूपको सबैभन्दा पहिले पुनर्निर्माण सकेको थियो ।
वसन्तपुर क्षेत्र
भूकम्पबाट भत्किएको विश्व सम्पदामा सूचीकृत वसन्तपुर दरबार स्क्वायरको पुनर्निर्माणको योजना बनिसके पनि काम अझै अघि बढ्न सकेको छैन । वसन्तपुर क्षेत्रको त्रैलोक्य मोहनको मन्दिर, इन्द्रायणी, कंकेश्वरी, नरदेवी र जैसीदेवलको पुनर्निर्माण गत वर्ष नै गर्ने योजना बनेको थियो । तर, योजनाले मूर्त रुप लिन नसक्दा त्यहाँ रहेका महत्वपूर्ण सामान कुहिएर नष्ट भइरहेका छन् ।
कुन मोडल, मापदण्डबाट पुनर्निर्माण गर्ने भन्ने कुराको पनि निक्र्योल नहुँदा पुरातात्विक महत्वका समान कुहिएर जाने खतरा रहेको वसन्तपुर दरबार संग्रहालयका संस्कृतिविद् बालकृष्ण दुवालले जानकारी दिए । ‘कुन प्रणालीबाट पुनर्निर्माण गरिने हो त्यो अझैसम्म टुंगो लागेको छैन,’ उनले भने, ‘कसरी निर्माण गर्ने कुन सामान काम लाग्छन् कुन लाग्दैनन् त्यसको अध्ययन भएको छैन ।’ संयुक्त राष्ट्र संघीय शिक्षा तथा संस्कृत संगठन (युनेस्को) ले सम्पदाको पुनर्निर्माण नभएको भन्दै विश्वसम्पदा सूचीबाट हटाउने चेतावनी दिए पनि विभिन्न हानथापका कारण पुनर्निर्माण हुन नसकेको हो । विभागका महानिर्देशक भेषनारायण दाहाल भने युनेस्कोको दबाब आफूहरुलाई नै बढी भएको र त्यसका लागि पुनर्निर्माण गर्न तदारुकताका साथ अघि बढेको बताउँछन् ।
पुरातत्व विभाग, पुनर्निर्माण प्राधिकरणजस्ता निकायले ठेकेदारमार्फत निर्माण गर्ने सोच बनाएका छन् भने, संग्रहालय तथा स्थानीय सरोकारवालाहरुले आफू मातहत पुनर्निर्माण हुनुपर्ने माग गरेका छन् । ठेकेदारमार्फत मात्र बनाइयो भने यसको पुरातात्विक तथा ऐतिहासिक महत्व हराएर जाने स्थानीयको भनाइ छ । पुरातत्व विभाग भने अध्ययन गरी पुनर्निर्माणको काम अगाडि बढिसकेको बताउँछ । वसन्तपुर दरबार स्क्वायरमा धैरै दरबार भएकाले तिनको निर्माण प्रक्रिया पनि त्यहीअनुसार अघि बढेको विभागको भनाइ छ । कुनै संरचना विदेशी संस्थाले निर्माण गर्ने कुनै विभाग र कुनै महानगरपालिकाले गर्ने भएकाले तिनको काम पनि त्यहीअनुसार अगाडि बढेको पुरातत्व विभागले जनाएको छ । निर्माणको वर्गीकरण भएको र जिम्मेवारी पनि दिइएकाले जिम्मेवार निकायहरु सबैले आफ्नो काम अघि बढिसकेकाले चाँडो पुनर्निर्माणका लागि विभाग लागेको महानिर्देशका दाहालले प्रस्ट पारे ।
हनुमानढोकाको पञ्चमुखी हनुमानको मन्दिर, कृष्ण र शिव मन्दिरको पुनर्निर्माण पूरा भएको छ । नगरा घर र सिंह सतलको पुनर्निर्माण भने अन्तिम चरणमा पुगेको छ । विभागको मापदण्डअनुसार निर्माणमा कठिनाइ भए पनि मन्दिरको निर्माण गत मंसिरमा सकिएको पुनर्निर्माणको डकुमेन्टेसन गरिरहेका आलोकसिद्धि तुलाधरले जानकारी दिए । भूकम्पअघि नै जीर्णोद्धार थालिए पनि भूकम्पले थप क्षति बनाएपछि विभिन्न समस्याका बावजुत मन्दिर पुनर्निर्माण गरिएको हो ।
हनुमानढोका क्षेत्रका काष्ठमण्डप, नौतले दरबार, गद्दी बैठक, मुलुकको सबैभन्दा ठूलो तबला राख्ने मन्दिर, घण्टा राख्ने मन्दिर, भूपतिन्द्र मल्लको सालिक, न्यासल चोक आसपासका मन्दिर र भवन, वसन्तपुर दरबार क्षेत्रअघिका अग्ला दुई मन्दिर, संग्रहालय भवन ध्वस्त भएका थिए ।
धरहरा
विनाशकारी भूकम्पमा भीमसेन टावरको नामले चिनिने धरहरा भत्कँदा ५० भन्दा बढीको मृत्यु भयो । १९९० को महाभूकम्पमा ११ बाट ९ तलामा सीमित धरहरा २०७२ वैशाख १२ को विनाशकारी भूकम्पले ध्वस्त बनायो ।
भत्किएको धरहराको पुनर्निर्माण आधुनिक सुविधासहितको बनाउने भनिए पनि काम अझै सुरु भएको छैन । पुरातात्विक एवं ऐतिहासिक महत्वका यस्ता दर्जनौं स्मारक भूकम्पले ढालेपछि पुनर्निर्माणको योजनामा सरकार लागिरहेकै बेला धरहरा भने आधुनिक डिजाइनले निर्माणको तयारी थालिएको हो । एमाले अध्यक्ष केपी ओली प्रधानमन्त्री हुँदा जनताको पैसाले धरहरा बनाउँछु भन्दै ‘म बनाउँछु धरहरा’ घोषणा गरी आर्थिक सहयोगका लागि आह्वान गरेका थिए । त्यही आह्वानबाटै २० लाख रुपैयाँभन्दा बढी संकलन भइसकेको छ । धरहरा पुनर्निर्माणको दायित्व व्यवस्थापनको जिम्मा पाएको कम्पनी साइडवाकर्स ट्रेडर्स प्रालिले नै पाएको छ । काठमाडौं महानगरपालिका र साइडवाकर्सको सम्झौताअनुसार कुनै कारणवश धरहरा क्षतिग्रस्त भए पुनर्निर्माणको दायित्व कम्पनीको हुने प्रस्ट छ तर सरकारले विभागलाई दिएको निर्देशनपछि पनि काम भने सुरु भएको छैन ।
रानीपोखरी
२०७३ कात्तिकमा सक्ने गरी निर्माण अघि बढाएको भए पनि पछिल्लो समय रानीपोखरी पुनर्निर्माणको काम अलपत्र परेको छ । राजधानीको मध्यभागमा रहेको पोखरीमा के राखेर पानी अड्याउने टुंगो नलागेपछि पुनर्निर्माण रोकिएको हो । डिजाइनको काम सकेर १० करोड रुपैयाँ विनियोजन गरी काम थालिए पनि पानी कसरी अड्याउने भन्नेमै अन्योल भएपछि काम रोकिएको काठमाडौं महानगरपालिकाका सूचना अधिकृत महेश काफ्लेले जानकारी दिए । ‘पुनर्निर्माणका लागि पोखरीमा भएको माछा सारेर पर्खाल लगाउन थालिएको थियो, पोखरीमा जमेको माटो हटाउँदा पिँधमा बालुवा भेटियो,’ उनले भने, ‘बालुवामा पानी नअडिने भएपछि पिँधमा टायल वा माटो राख्नेमै अलमलिएका छौं ।’ हुन त त्यसअघि पनि पुनर्निर्माणमा कस्तो सामग्री राख्ने भन्नेमा महानगरपालिका र विभागको विवाद भएपछि मंसिरदेखि नै काम प्रभावित भएको थियो ।
भक्तपुरमा ४ वटा सकियो
भक्तपुरमा भने ४ ऐतिहासिक सम्पदाको पुनर्निर्माण सम्पन्न भएको छ । भक्तपुर नगरपालिका र पुरातत्व विभागले ऐतिहासिक मुख्यद्वार खौमाद्वार, ५५ झ्याले दरबारको दक्षिण–पूर्वी कुनामा रहेको शंकरनारायण मन्दिर, रामेश्वर र बद्रीनारायण मन्दिरको पुनर्निर्माणको काम सकेको हो । भक्तपुर दरबार क्षेत्रको अग्लो फसीदेग, दक्षिणबाराही, सिद्धिलक्ष्मी, अनन्तलिंगेश्वर मन्दिर पुनर्निर्माणको काम भइरहेको छ । भूकम्पबाट यहाँका ८ सय ६० सम्पदा क्षतिग्रस्त भएका थिए । भक्तपुर नगरपालिकाका अनुसार १ सय ७२ मन्दिर, १९ मठ, ३७ सत्तल, २ सय ५६ पाटी, ८८ ढुंगेधारा, २ सय ५२ इनार र ३६ पोखरीमध्ये १ सय १६ वटा क्षतिग्रस्त भएका थिए । भूकम्पबाट विश्व सम्पदामा सूचीकृत भक्तपुर दरबार क्षेत्रका अधिकांश सम्पदामा क्षति पुगेका थिए ।
ललितपुरमा काम सुरु
ललितपुरको कुम्भेश्वर मन्दिर र पाटनमा रहेको जगतनारायण मन्दिरको पनि निर्माण सुरु भएको छ । त्यस्तै, सुन्दरी चोकको पूर्वी मोहडा पुनर्निर्माण, योगनरेन्द्र मल्लको सालिक पुनःस्थापना र भीमसेन मन्दिरअघिको स्तम्भ उठाउने काम पूरा भएको विभागले जनाएको छ ।
टोटल राष्ट्रिय मासिकबाट
ww.khabarera.com/total/archives/2793
प्रकाशित मिति: १२ बैशाख २०७४, मंगलवार ०६:५९
