सन्दर्भ : नयाँ शैक्षिक सत्र
विद्यालयहरुमा नयाँ शैक्षिक सत्र शुरु हुँदै छ । बिद्यालय भनेका हाम्रा बालबालिकालाई राम्रो सकाउने केन्द्रहरु हुन् । राम्रो सिकाउनका लागि के गर्नुपर्दछ र त्यसका लागि बिद्यालयको व्यबस्थापन पक्ष र शिक्षकको भूमिका तथा जिम्मेवारी कस्तो हुनु पर्दछ त ? यही प्रश्नको सेरोफेरोमा रही यहाँ केही चर्चा गर्न खोजिएको छ ।
नयाँ शैक्षिक सत्र सुरु हुदै गर्दा व्यवस्थापन पक्ष र शिक्षकको जिम्मेवारी र भूमिका का वारेमा स्पस्ट हुनु जरुरी छ । उचित व्यवस्थापकीय योजना सहित शिक्षकले पेसागत दक्षता र व्यक्तिगत क्षमता सिकाई प्रक्रियामा देखाउन सक्ने हो भने मात्र हाम्रा वालवालिकाले अभिभावकले अपेक्षा गरेको जस्तो नतिजा प्राप्त गर्न सक्दछन् । सिकाईको अपेक्षित नतिजा यी दुई पक्षको समिश्रणवाट नै सम्भव छ । विशेष गरि व्यवस्थापकीय पक्षले ध्यान दिनुपर्ने कुरा केहि निम्न हुन सक्दछन । सत्रको सुरुवातसंगै यी कुराको स्पस्ट व्यवस्थापन हुनु जरुरी छ ।
बालबालिकाको लागि उपयुक्त र पर्याप्त स्थान : यो ज्यादै महत्वको विषय हो । व्यवस्थापन पक्षवाट यस कुराको उचित व्यवस्थापन सत्रको सुरुवात भन्दा पहिले नै गर्नु पर्दछ ।
अध्ययनमा प्रयोग गरिने शैक्षिक सामग्री : त्यस्तै अर्को महत्वपूर्ण पक्ष हो । शैक्षिक क्यालेन्डर, परिक्षा र मुल्यांकन विधि अनी त्यो वर्षको मुख्य एजेन्डा अर्थात प्राथमिकताको क्षेत्र स्पष्ट हुनुपर्दछ । शिक्षक क्षमता अभिवृद्धिका पर्याप्त कार्यक्रम सैक्षिक उद्देस्य को निर्धारण र त्यसकुरामा शिक्षकहरुलाई पर्याप्त जानकारी अनिवार्य सर्त हो ।
सामुदायिक वा निजि दुवै विद्यालयमा व्यवस्थापन पक्षको समान महत्व हुन्छ । विज्ञान प्रयोगशाला, कम्प्युटर, पुस्तकालयको प्रयोग निर्देशिका सहितको व्यवस्थापन लगाएत सामाजिक कार्यको निर्धारण पहिले नै गरिनु पर्दछ । यो कार्यमा व्यवस्थापकीय पक्षको भूमिका अहम हुन्छ । बालबालिका लागि प्रयोग हुने सौचालय, पानि, विजुलीको प्रयाप्त व्यवस्थापन गर्न जरुरि हुन्छ । हेर्दा यी कुरा सामान्य लाग्न सक्दछ, तर पहिलेनै व्यवस्थापन नगर्ने हो भने पछि बालबालिकालाई सिकाईमा अवरोध पुग्दछ । संगसंगै कानुनि अवस्था के छ त्यसको पनि व्यवस्थापन पहिले नै गर्नु पर्दछ । विशेष गरि निजि विद्यालयका सम्बन्धमा यो कुरामा ध्यान दिन आवश्यक छ । कतिपय ठाउमा विना स्वीकृति पनि स्कुल चलेका हुन्छन । यदि त्यस्तो भएमा पछि बालबालिकालाई मनोबैज्ञानिक नकारात्मक असर पर्दछ ।
अर्काे महत्वपूर्ण कुरा भनेको, आफ्नो विद्यालयवाट सैक्षिकसत्र अवधिमा बालबालिकालाई सिकाईमा मद्दत हुने गरी तयार गरिएका सबै कुराको जानकारी अभिभावकलाई गराउनु हो । किनकि प्रत्यक अभिभावकले स्कुललाई विस्वाश गरेर आफ्ना बालबालिका स्कुलको जिम्मा दिएका हुन्छन् । नसक्ने कुरा कहिले पनि भन्नु हुदैन । थोरै भनेर धेरै गर्दा राम्रो हुन्छ । आर्थिक व्ययभारको वारेमा समेत प्रस्ट जानकारी गराउनु पर्दछ ।
त्यस्तै बालबालिकाको सुरक्षाको प्रत्याभूति राम्रोसंग ब्यवस्थापन गर्नु पर्दछ । संगसंगै वालअधिकारका कुराहरु पनि अङ्गीकार गर्नु पर्दछ । यसका लागि सबै व्यबस्थापन पहिले नै हुनु पर्दछ । बिद्यालयको व्यबस्थापन पक्षले उल्लेखित सबै बिषयमा अभिभावक र बिद्यार्थीहरुलाई जानकारी गराउदै त्यसको कार्यान्वयनका लागि कार्ययोजना बनाउने हो । त्यसपछि मात्रै विद्यालयमा बर्षदिनभरी शिक्षकले त्यसै अनुसार पढाउन र बिद्यार्थीहरुसंग त्यस अनुकुलको व्यबहार गर्न संभव हुन्छ । त्यसकारण व्यवस्थापनको सम्पूर्ण पक्षलाई पहिलेनै व्यवस्थापन पक्षले तयार गर्नु पर्दछ । यसरि मात्र बालबालिकाको सिकाई सहज हुन जान्छ, र शिक्षक पनि पूर्ण जानकारी सहित अध्यापनमा सक्रिय हुन्छन् ।
धेरै जसो स्कुलहरुमा व्यवस्थापकीय कुरा शिक्षकलाई थाहा नहुने गरेको पनि देखिन्छ । विशेष गरि ‘पार्ट टाइम’ शिक्षक वा सत्रको मध्य तिर आएका शिक्षकहरु व्यवस्थापकीय पक्षले गरेका कुराहरुमा अनभिज्ञ हुन्छन । यो कुरालाई विशेष ध्यान दिनु पर्दछ । किनकी स्कुलवाट अभिभावकमा वा अन्य क्षेत्रमा जाने सूचनामा एकरुपता हुनु जरुरी हुन्छ । सुचनामा एकरुपता भयो भने त्यो स्कुलले सहज तरिकाले वालवालिकालाई सिकाइ गराउन सक्दछ ।
व्यवस्थापन पक्षको जस्तै शिक्षकको पनि सिकाई अगाडी बढाउने कुरामा महत्वपूर्ण योगदान रहन्छ । अझ शिक्षकको बढी भूमिका रहन्छ । त्यसैले हामीले सैक्षिक सत्रको सुरुवातवाट नै शिक्षकहरुलाई आफ्नो दायित्व अनि जिम्मेवारी प्रस्ट पार्नु पर्दछ । शिक्षकको प्रमुख दायित्व सफल अध्यापन गराउने नै हो । शिक्षक स्वयम्मा दक्ष हुन्छन नै । अध्यापनमा लागेका सबै जसोले पेसागत दक्षता हाशिल गरेका हुन्छन् । पेसागत दक्षतालाई व्यवहारमा उतार्नको लागि शिक्षकहरुमा विशेष गुण हुनु भने पर्दछ । विशेषगरी शिक्षकका दुई गुण सिकाईका लागि अपरिहार्य हुन्छन् । पहिलो, विषयगत ज्ञान, दोस्रो व्यक्तिगत क्षमता । यो दुई गुणको समिस्रणवाट मात्र शिक्षकले सिकाई लाई पूर्णता दिन सक्दछ ।
पेसागत दक्षतामा भित्र पर्ने कुरा भनेको पाठ योजनाको पुर्व तयारि, शैक्षिक सामग्रीको पुर्ण व्यवस्थापन, अनुगमन तथा मुल्यांकनको प्रणलीका साथै बालबालिकाको वारेमा प्रर्याप्त सूचना राख्ने कार्य हुन् । शिक्षकले कक्षा कोठामा शिक्षकको मात्र भूमिकामा रहनु हुदैन । शिक्षक एउटा कुसल कक्षा व्यवस्थापक पनि हुनसक्नु पर्दछ । सिकाईका धेरै कुरा आन्तरिक व्यवस्थापनमा निर्भर हुने हुदा यो कुरा शिक्षकले बुझ्नु पर्दछ । यस अन्तर्गत शिक्षकको अर्को दायित्व भनेको व्यवस्थापनपक्षसंग सौहार्द व्यवहार हो । हरेक शिक्षकको व्यवस्थापनसंग राम्रो सम्बन्ध हुनु पर्दछ । यदि शिक्षक र व्यवस्थापन पक्षबीच राम्रो वातावरण भएन भने शिकाई प्रभावित हुन जान्छ ।
शिक्षकका थुप्रै जिम्मेवारी अनि दायित्व देखिन्छन विद्यालय सिकाई प्रक्रियामा । कतिपय उसका पेसागत गुण हुन भने कतिपय आन्तरिक क्षमता । विशेष गरि आन्तरिक क्षमता यस्तो हुनु पर्दछ भन्ने कतै लेखिएको हुदैन तर यो क्षमतामा कमि भयो भने बालबालिकाको सिकाई अपेक्षाक्रित राम्रो नहुन पनि सक्दछ । आन्तरिक क्षमता अन्तर्गत शिक्षकको व्यक्तित्व, सहयोगी भावना, राम्रो बोलीचाली, मिलनसार, उत्साही अनि जागरुक, सृजनशीलता, जिज्ञाशु, अन्तब्र्यक्ति संचार शिप, व्यवस्थापकीय दक्षतालगायतका क्षमताहरु पर्दछन् । यी गुणहरु शिक्षकका आन्तरिक स्वभाव हुन । सामान्यतया, यस्ता आन्तरिक स्वभाव कतै लेखिएको हुदैन अनि यस्ता स्वभाव को मापन पनि हुदैन तर यी क्षमता राम्रो सिकाईका लागि ज्यादै महत्वपूर्ण हुन्छन् । त्यसले यस्ता स्वभावको उचित प्रयोग गर्ने जिम्मेवारी शिक्षक स्वयमको हुन जान्छ । जसले बालबालिकाको सिकाईमा ज्यादै सकारात्मक परिणाम दिन्छ ।
कक्षा संचालन गर्दै गर्दा शिक्षकसंग बहुआयामिक क्षमता हुन जरुरि हुन्छ । यहि क्षमताकै आधारमा स्कुलको भविस्य पनि जोडिएको हुन्छ । हामीले विशेष गरि शैक्षिक सत्रको सुरुवातमै व्यवस्थापकीय पक्ष र सिकाईमा प्रत्यक्ष सहभागी हुने शिक्षकको काम कर्तब्य अनि जिम्मेवारीका वारेमा उचित व्यवस्थापन गर्न सक्ने र त्यसको प्रयोग गर्न सक्ने हो भने अपेक्षा गरिएको सिकाईको उपलब्धि सजिलै आर्जन गर्न सकिन्छ । मुख्य रुपमा व्यवस्थापन पक्ष, शिक्षकको पेसागत दक्षता, र शिक्षकको व्यक्तिगत क्षमताको सहि समायोजन भयो भने शैक्षिक सत्रमा अपेक्षा गरिएको उपलब्धि प्राप्त गर्न कठिन हुने छैन । सबैले आफ्नो दायित्व र जिम्मेवारी बुझौ अनि त्यसलाई व्यवहारमा ल्याउ । सबै पक्षले बालबालिकाको भबिष्य सोंचेर भूमिका निवार्ह गर्न थाल्यौ भने हाम्रा बालबालिकाको भविस्य राम्रो हुन्छ ।
र अन्त्यमा, स्कुलको शैक्षिक सत्र सुरु हुनु अगाडी नै हामीले व्यवस्थापन पक्ष र शिक्षकको भूमिका र जिम्मेवारी स्पस्ट पानु पर्दछ र सकेसम्म अभिभावकका बैठकहरुमा पनि त्यस्ता व्यवस्थापन गरिएका कुरा जानकारी गराउनु पर्दछ । सबैले आफ्नो भूमिकामा रहेर कार्य गर्दा समग्र सिकाई सफल हुन जान्छा ।
प्रकाशित मिति: २७ चैत्र २०७३, आईतवार १४:२०