सन्दर्भ रेडियो दिवस :
विश्वमा ९७ वर्ष र नेपालमा ६६ वर्ष अघि आमसञ्चारका माध्यमका रुपमा रेडियोको शुरुवात भएको थियो । आम सञ्चारका माध्यमहरुमध्ये प्रभावकारी मानिने रेडियो आजको विश्वका हरेक नागरिकले कम्तिमा एक पटक अवश्य नै सुनेका छन् भनेर अनुमान गरियो भने त्यो पूर्ण गलत अनुमान नहोला । अन्य आम सञ्चारको माध्यम र रेडियोको बीचको फरक नै यही हो । अन्य माध्यमहरुका सन्दर्भमा यस्तो दावी गरिहाल्न सकिदैन ।
यो कुराले रेडियोको प्रभाकारिता भन्दा पनि व्यापकतालाई प्रष्ट्याउँछ । अब यो व्यापक माध्यमलाई प्रभावकारी कसरी बनाउने भन्ने चुनौति हाम्रा सामु उपस्थित छ । विश्वभर रेडियो प्रारम्भ भएको दिन पारेर फेव्रुवरी ३ तारिकका दिन रेडियो दिवस मनाउन थालिएको छ । संयुक्त राष्ट्रसंघको आह्वानमा सन् २०१२ देखि रेडियो दिवस मनाइरहँदा रेडियोलाई कसरी प्रभावकारी बनाउने भन्ने विषयमा बहसहरु हुन थालेका छन् ।
नेपालका सन्दर्भमा रेडियो नेपालमात्र यस्तो माध्यम हो जस्ले नेपालमा समसामयिक विषय र विश्व जगतका बारेमा नागरिकहरुमा चासो जगाउन सक्यो । अहिले त झनै रेडियोहरुको संख्या थपिदो अबस्था र व्यापकता बढ्दो छ । अव चासो राखेका सबै सवालहरुको समाधान दिनसक्ने गरी रेडियो उपस्थित हुन सक्नु पर्दछ । रेडियो दिवसका सन्दर्भमा केही चर्चा गरौं ।
रेडियो र सम्पादकीय दक्षता:
नेपाली रेडियोहरुको सबैभन्दा ठूलो समस्या भनेको सम्पादकीय कक्षमा देखिदै गएको क्षमतामा ह्रास हो । व्यापक क्षेत्र ओगट्ने रेडियोहरुमा सम्पादकीय दक्षता भएन भने प्रभावकारीता बढाउन सकिदैन । यो अहिलेको सबै भन्दा ठूलो चुनौति हो । रेडियोलाई सहयोग गर्ने नाममा आएका परियोजनाहरु नै सम्पादकीय दक्षता अभिबृद्धि गर्ने भन्दा पनि एउटा परियोजनाको निश्चित सिमाभित्र रहेर रेडियोको सम्पादकीय व्यापकतालाई सिमित गरिदै आएको छ । रेडियो सञ्चालकहरुले पनि सामान्य सहयोग आउने आशामा सम्पादकीय कक्ष नै ध्वस्त बनाउने मार्गमा आफुलाई अग्रसर बनाइरहेको पाइन्छ । नेटवर्कहरुबाट आउने र उत्पादन केन्द्रहरुले उपलब्ध गराउने सामग्री कै भरमा रेडियोहरु सञ्चालन हुने अवस्था छ । स्थानीय समाचारका नाममा औपचारिक र सानो वाइट हालेर ‘रिपोर्ट’ बनाउने बाहेक कुनै गहन सामग्री पस्कने प्रवृत्ति न्यून हुदै गएको छ । काठमाडौबाट नेटवर्कले पठाएको समाचारलाई हुवहु वाचन गर्ने केन्द्रका रुपमा रेडियो स्टेशनहरु रहनपुगेका छन् । अझ, बुलेटिन नै काठमाडौंबाट पढेको अवस्थामा त स्रोतालाई स्थानीय रेडियो सुनिरहेको अनुभुति नै हुदैन । स्थानीय भाषा, स्थानीय शब्दावली र लवजले नै रेडियो प्रति स्थानीयको ध्यान तान्ने हो ।
रेडियोहरुमा सम्पादकीय कक्ष बलियो भएर आफुले प्रशारण गर्ने सामग्रीको सूची आफैले बनाउने र त्यसै योजना अनुरुप सामग्रीहरुको संकलनका लागि सहयोगीहरुलाई भन्ने परिपाटीको विकास आवश्यक छ । यसो हुन सक्यो भनेमात्र सम्पादकीय दक्षता बढ्छ र व्यापक बनेका रेडियोहरु साच्चिकै प्रभावकारी पनि बन्दछन् । उदाहरणका रुपमा हेरौ, दाङको रेडियोले के सामग्री दिने भन्ने योजना आफै बनाओस् र काठमाडौंमा नेटवर्क मार्फत रेडियोलाई सहयोग गर्ने संस्थासँग आफुलाई आवश्यक सामग्री उपलब्ध गराउन भनोस् । नेटवर्कले त्यसै अनुसारको सामग्री उपलब्ध गराउन सक्ने गरी आफ्नो टिमलाई तयारी अवस्थामा राख्न सकोस् । जस्तो कि, झापाको रेडियोले आफ्नो योजना अनुसार कुनै नेताको अन्तरवार्ता वा वाइट खोज्ला, विरगञ्जको एफएमले कुनै कलाकारको अन्तरवार्ता खोज्ला, बुटवलको रेडियोले कुनै विश्लेशकको निश्चित विषयमा विश्लेषण खोज्ला, नेपालगञ्जको एमएमले मन्त्री परिषदका पछिल्ला निर्णयहरुको विश्लेषण खोज्ला, धनगढीको एफएमले कुनै खेलाडीको सफलताको कथा माग्ला । यसरी रेडियोले माग्ने र काठमाडौं वा अरु कुनै ठाउँमा रहेका सहयोगी संयन्त्रहरुले मागे अनुसारको सामग्री उपलब्ध गराउन सक्ने गरी आफूलाई प्रस्तुत गर्ने तर्फ सोचियो भने मात्र सम्पादकीय दक्षता अभिवृद्धि हुन्छ र सम्पादकीय कक्ष बलियो हुँदै जान्छ ।
अन्यथा रेडियोहरुमा अल्छिहरुले काठमाडांैको इमेल कुरेर मात्रै बस्ने र व्यवस्थापकहरु उनीहरुको भुमिका बढाउन भन्दा पनि परनिर्भर हुँदै रेडिमेट उत्पादनहरु खोज्नमै दौडधुप गर्ने अवस्थामा पुग्ने छन् । यस्तो अवस्थामा रेडियाको प्रभावकारिता कमजोर हुँदै जाने छ ।
विषय वस्तुमा स्पष्टता:
एफएम रेडियोको व्यापकताका बारेमा सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो । नेपालका सबै ठाउमा रेडियो सुनिन्छन् भन्दा हुन्छ । सामुदायीक रेडियो प्रसारक संघको तथ्याङ्क अनुसार देशका सबै जिल्लामा र सतप्रतिशत जनसंख्यामा रेडियो सुनिन्छ । त्यस्तै ९० प्रतिशत भन्दा बढी जनसंख्यामा रेडियोको आवाज पुग्दछ । रेडियो स्टेशनहरु पनि छरिएर रहेका छन् । कुनै बेला रेडियोमा देउता बोल्छन् भन्ने पुस्ताका नातिहरु रेडियोमा आफै बोलिरहेका छन् । यसरी स्थानीयकरण भएको रेडियोको सामग्री पनि स्थानीय हुनुपर्दछ । यसो भयो भने, सिद्धान्तमा जेसुकै भनिएता पनि व्यवहरमा रेडियो दोहोरो संवादको माध्यम बन्न सक्छ । तसर्थ यो कुरामा स्पष्ट भएर रेडियोमा प्रशारण हुने सामग्री उत्पादन गर्न रेडियोहरु सवल हुनु पर्दछ । अहिलेको पत्रकारिता वा रेडियोकारिताको चरित्र शक्ति केन्द्रहरुका सूचनाहरु नागरिकमा थोपर्ने खालको बन्दै गएको आलोचकहरुको टिप्पणी रहेको छ । अब रेडियोहरुले यसको उल्टो अर्थात स्थानीयको मनोभावना, आवश्यकता र चाहना शक्तिकेन्द्रहरुसम्म पुराउने ढंगले आफूलाई प्रस्तुत गर्न आवश्यक छ ।
हाम्रो विषय स्थानीय सरोकारको हुनुपर्दछ, स्थानीयको चासाको विषय हुनुपर्दछ, स्थानीय उत्पादनलाई बजारमा पुराउने बाटो पहिल्याउने ढंगको हुनुपर्दछ । उत्पादनमा संलग्नतालाई सम्मानित बनाउन तर्फ अग्रसर हुनुपर्दछ । स्थानीय लगानीका सम्भावना, प्रक्रिया, त्यसको संभावित प्रतिफल र त्यसले नागरिक जीवनमा ल्याउने परिवर्तनको अध्ययन गरेर रेडियो सामग्री बनाउन सक्ने जनशक्ति निर्माण गर्न आवश्यक छ ।
राज्य र रेडियो:
नेपालमा रेडियो स्थापनाका सवालमा राज्य निकै उदार रहदै आएको छ । यद्देपी एफ रेडियो स्थापनाका समयमा केही जटिलताहरु आए । रेडियोको लाइसेन्स लिदाँ संघर्ष नै गर्नुपर्यो । सिंहदरवारभित्रै झण्डै हात हालाहालको अवस्था नै आयो । रेडियो स्थापनाको अभियानमा लाग्नेहरुले निकै दुःख पाए पनि । तर पनि ०४७ सालको संविधान प्रदत्त हकका आधारमा रेडियो क्षेत्र निकै फस्टायो । राज्यले उदार भएर अनुमति दिन थाल्यो । हुँदा हुँदा त राज्यले धेरै रेडियोलाई लाइसेन्स दियो, अन्धाधुन्द दियो, अब रोकिनु पर्दछ भन्ने जस्ता आवाजहरु सुनिने गर्दछन् । यस्ले रेडियो स्थापनाका सवालमा राज्य निकै उदार रहेको मान्न सकिन्छ ।
तर, रेडियोको व्यवस्थापन र दिगोपनाका सन्दर्भमा राज्यवाट चासो देखाएको नपाइएको गुनासो गर्ने अवस्था कायमै छ । ठूलो लगानीका साथमा स्थापना भएका रेडियोहरुको दिगोपनाका लागि राज्यको साझेदारी आवश्यक हो कि होइन भन्ने बहस पनि आफ्नो ठाउँमा छ, तर राज्य लाइसेन्स दिएर चुप बस्न मिल्छ त भन्ने सवालको चित्त बुझ्दो जवाफ रेडियोकर्मीहरुले पाउन सकेका छैनन् । व्यवस्थापन, दक्षता अभिवृद्धि र लोककल्याणकारी विज्ञापनका सन्दर्भमा राज्यले रेडियोहरुका सन्दर्भमा केही उदारता देखाई योजना बनाउन आवश्यक छ ।
अन्त्यमा,
रेडियोले व्यक्तिको आनीबानी परिवर्तन गरी सभ्य र सुसंस्कृत समाज निर्माण गर्न योगदान दिनसक्छ भन्ने कुरामा प्रतिबद्ध रही रेडियोको यात्रालाई त्यस तर्फ डोहोर्याउन सबै रेडियोकर्मीहरुले रेडियो दिवसका अवसरमा संकल्प गरौं ।
प्रकाशित मिति: २ फाल्गुन २०७३, सोमबार १४:३३