शुक्रबार पशुपति आर्यघाटमा दुइवटा शव जलिरहेका थिए । ४ नं.को चितामा ९ कक्षामा पढ्ने एक छात्राको शव थियो भने ५ नं.को चितामा १० कक्षामा पढ्ने छात्रको शव थियो । फरक फरक तर काठमाडौमा नाम चलेका विद्यालयमा पढ्ने ती छात्र छात्राको सम्बन्ध केही थिएन । तर, एउटै प्रकृतिबाट दुवैको देह त्याग भएको थियो । दुवैका आफन्तहरु चर्चा गर्दै थिए, ‘विद्यालयमा भोगेको तनावका कारण झुण्डिएर आत्महत्या ।’
यी दुवै घटनाले के देखाउछन् भने विद्यार्थी जीवनमा स्वतन्त्रता र आत्मसम्मानको खोजी उनीहरुले निरन्तर गरिरहेका हुन्छन् । तनाव व्यबस्थापनको आवश्यकताको महसुस पनि यही कारण हुने गर्दछ । हेपिएको र चाहनालाई जवरजस्त दवाइएको महसुस हुँदा ठूलै दुर्घटना उत्पन्न हुन सक्ने तथ्याङ्कहरु विभिन्न अध्ययनहरुले देखाउदै आएका छन् । यहाँ बालबालिकाको त्यही आत्मसम्मानलाई चर्चा गरिदै छ ।
वालवालिका आफ्नो आत्मसम्मान प्रति ज्यादै गम्भीर हुन्छन ! वालवालिका ले आफ्नो आत्मसम्मान भए नभएको ब्यक्त गर्दैनन् ! हुनत: आत्मसम्मान भन्ने कुरा ले सबै उमेर समुहका मानिस लाई प्रभाव पार्दछ ! यो एउटा यस्तो मनोबैज्ञानिक मानवीय व्यवहार हो जसवाट सामान्य मानिस लाई सकारात्मक असर पार्दछ ! कुनै पनि मानिस भित्र को गुण वा क्षमता लाई परिस्कृत तरिकाले उसको सामुन्नेमा वर्णन गरि वा उसलाई सुनाउदा सुन्ने मानिस लाई सकारात्मक असर पर्दछ ! भनिन्छ आत्मसम्मान राम्रो तरिका ले गर्न सक्ने हो भने हरेक व्यक्ति वाट सहज रुपमा कार्य सम्पादन गराउन सकिन्छ ! आधुनिक युगमा पनि धेरै सफलता हरु आत्मसम्मान का कारण ले भएका छन् ! ठुला ठुला उद्योग त्यसबेला सफलता का साथ् अगाडी बढेका छन् जसमा कर्मचारी वा कामदारको आत्मसम्मान भएको छ ! आत्मसम्मानले हरेक व्यक्ति को आन्तरिक व्यवहार मा परिवर्तन गर्दछ ! जव उसलाई आफु सम्मानित भएको महशुश हुन्छ ! मानिस ले धन दौलत र सुबिधा भन्दा पनि ठुलो आफ्नो आत्मसम्मान लाई मान्दछ ! आत्मसम्मान प्राप्ति पछि अरु सबै सहयोग गौण हुन जान्छन ! जीवन पद्दति या जीवन यापन मा मानवीय स्वभाव मा परिवर्तन को खाचो पर्यो भने सबै भन्दा ठुलो व्यवहार परिवर्तन को रुपमा रहेको छ व्यक्तिको आत्मसम्मान ! संसार मा थोरै मान्छे मा हुने गुण हो अरुको आत्मसम्मान गर्ने गुण ! अरु व्यक्ति को आत्मसम्मान गर्नु पर्छ भन्ने सोच भएका मानिस ले अरु व्यक्ति वाट धेरै सहयोग प्राप्त गर्न सक्दछन ! जानी नजानी अथवा भुलवश हामीले कसैको आत्मसम्मान मा ठेस पुर्याउन गयौ भने त्यो ठुलो भुल हुन्छ जीवन भर ! यसै सन्दर्भमा हामीले यो गुण लाई शिक्षा क्षेत्र मा कार्यरत शिक्षक हरुले आफ्ना वाल वालिका लाई अद्यापन का बेला सहज ढंग वाट प्रयोग गर्ने वानी बसाल्न सक्यौ भने वालवालिका को सिकाई मा सकारात्मक असर पर्न जान्छ ! सिकाई का सिद्धान्त मा पनि यो प्रतिबिम्बित भएको छ ! विशेष गरि मनटेस्वरि विधि मा पनि कसरि वाल वालिका लाई सम्मान गर्दै पढाउनु पर्दछ भन्ने कुरा दर्साइएको छ र व्यवहारमा पनि प्रयोग भएको छ ! त्यसैले हामीले यहा वालवालिकाको शैक्षिक विकाशमा उनीहरुको आत्मसम्मान (Dignity) को महत्व छ भन्ने सन्दर्भ जोडेका छौ!
शैक्षिक क्षेत्रमा वालवालिका का लागि आत्मसम्मान केहो ? यो कुरा सबै भन्दा पहिले शिक्षक शिक्षिका ले बुझ्नु पर्ने हुन्छ ! पहिलो कुरा वालवालिका को आत्मसम्मान भनेको साना उमेर समुहका वालवालिका ले सामान्यतया गल्ति गर्दैनन् भन्ने सोच शिक्षक मा हुनु नै वालवालिका का लागि पहिलो आत्मसम्मान हो ! वालवालिका जस्तो सुकै क्षमता का हुन् वा जस्तो सुकै परिवेश मा रहेका हुन् सबै समान हुन् भन्ने कुरा अर्को पक्ष हो उनीहरु को आत्मसम्मान को ! याहा बुझ्नु पर्ने कुरा के छ भने वालवालिका संग व्यवहार गर्दा त्याहा गरिवी, जात पात , वा अपाङ्ग अथवा पिछडिएको भन्ने कुरा लागु हुदैन यो नै उनीहरुका लागि आत्मसम्मान हो ! यो कुरा प्रतेक शिक्षकले गहनताका साथ् बुझ्नु पर्दछ ! जव वालवालिका ले यो कुरा शिक्षक वाट सकारात्मक रुपमा प्रयोग भएको देख्दछन स्वतः उनीहरुमा उत्प्रेरणा प्राप्त हुन्छ , शैक्षिक क्रियाकलाप मा अझ सक्रिय हुन जान्छन ! त्यसैले यो कुराले महत्व राख्दछ वालवालिका को शैक्षिक विकाशमा !
अर्को महत्व पूर्ण कुरा ,यदि हामीले वालवालिका का वारेमा जे जस्ता कुराकानी गर्दछौ त्यो उनीहरुका सामुन्ने गर्नु पर्दछ ! यसवाट पनि उनीहरु सम्मानित भएको महशुश गर्दछन ! प्रतेक उनीहरुका सरोकार का कुरा हरुमा हामीले सहभागी गराउन सक्नु पर्दछ उनीहरुलाई र छलफल मा भाग लिन लगाउनु पर्दछ ! वालवालिका हरुले आफ्ना वारेमा कुरा गर्दा सहभागी गराएको राम्रो मान्दछन ! उनीहरु उत्प्रेरित हुन्छन ! यसले गर्दा उनीहरुमा थप हौसला मिल्दछ र शिक्षक प्रति उनीहरुको विस्वाश बढ्न जान्छ! शिक्षक प्रति सकारात्मक हुन जान्छन !यसवाट वालवालिका को र शिक्षक को विचमा सम्बन्ध सुदार हुन जान्छ, फलत शैक्षिक क्रियाकलाप सहज ढंग वाट अगाडी बढ्न जान्छ! बुझ्नु पर्ने कुरा कहिले पनि वालवालिका को अनुपस्थितिमा उनीहरुका वारेमा कुरा गर्नु राम्रो मानिदैन ! ब्यक्त नगरेपनि उनीहरुले आफ्ना कुरा बाहिर गरेको मन पराउदैनन ! आफुलाई अपमानित भएको महशुश गर्दछन ! आत्मसमान मा ठेस पुर्याएको महसुश गर्दछन ! उनीहरु निरुत्साहित हुन्छन , बेचैन हुन्छन , एकाग्र हुन्छन मनोबैज्ञानिक रुपमा पिडित हुन्छन ! त्यसैले शिक्षक वा अभिभावक ले कहिले पनि उनीहरुका सरोकारका कुरा अन्य ठाउमा गर्नु हुदैन !
यसैगरी वालवालिका को गोपनियता लाई जहिले पनि महत्व का साथ् हेरिनु पर्दछ ! आफ्ना सबै प्रकारका गोपनियता प्रति उनीहरु चिन्तित हुन्छन , यदि उनीहरुलाई आफ्नो गोपनियता भंग भएको महसुश भयो भने ज्यादै अपहेलित भएको महसुश गर्दछन ! य्तासैले वाल वालिका का सरोकार र उनीहरुको गोपनियता लाई शिक्षक अभिभावक ले व्यवस्थापन गर्न सक्नु पर्दछ ! गोपनियता को सुरक्षित महसुश यदि वालवालिका ले गर्यौ भने उनीहरु थप उत्प्रेरित हुन्छन अनि अद्यापन कार्य मा अझ सक्रिय हुन जान्छन ! गोपनियता वालवालिका को आत्मसम्मान को अभिन्न तत्व हो ! जस्तो सुकै परिस्थिति वा ठाउमा पनि उनीहरु को गोपनियता बचाइदिनु पर्दछ ! उनीहरुको गोपनियता लाई अत्यन्त सम्मान जनक रुपमा हेरिनु पर्दछ !
हरेक वालवालिका लाई उनका कार्य वा गतिविधि मा छनोट को अवसर प्रदान गर्नु पर्दछ ! जव वालवालिका ले आफ्ना क्रियाकलाप मा छनोट को अधिकार प्राप्त गर्दछन उनीहरु लाई आत्मा सम्मानित भएको महशुश हुन्छ र उनीहरु उक्त कार्य का लागि थप जिम्मेवारी पनि बन्दछन ! आफु लाई परिपक्क भएको महशुश गर्दछन ! जस्तो सुकै कार्य मा पनि स्वयम् उनीहरुलाई छनोट को अवसर दिनु पर्दछ ! यो कुरा शिक्षक अभिभावक ले गहनताका साथ् बुझ्नु पर्दछ ! छनोट को अवसर बाट वाल वालिका लाइ हामीले बन्चित गर्यौ भने उनीहरुले आफ्नो आत्मसम्मान गुमेको महसुश गर्दछन ! उनीहरुलाई पिडा हुन्छ त्यसको नकारात्मक असर अध्यापन मा प्रत्यक्ष रुपमा पर्दछ !
कुनै पनि वालवालिका ले आफ्ना कुरा अर्को वालवालिका संग गरेको मन पराउदैनन ! उनीहरुका व्यक्तिगत कुरा कहिले पनि अर्को संग गर्नु हुदैन ! यदि आफ्ना कुरा अरुसंग गरेको थाहा पाए भने वालवालिका शिक्षक संग वा अभिभावक संग टाढा हुन जान्छन र शिक्षक प्रति नकारात्मक बन्न पुग्दछन फलस्वरुप उनीहरु अध्यापन मा निस्क्रिय हुन जान्छन ! संग संगै कहिले पनि एउटा वालक को कुनै पनि पक्ष अर्को वालक संग तुलना गर्नु हुदैन ! यदि तुलना गरेको थाहा भयो भने पनि त्यो वालक ले आफुलाई आत्मा सम्मान मा ठेस पुर्याएको महशुश गर्दछ ! देख्दा यी सामान्य कुरा जस्तो लाग्दछ तर मनोबैज्ञानिक आधारमा हेर्ने हो भने यी कुरा ज्यादै महत्व पूर्ण छन् ! विशेष गरि शिक्षक अभ्भावक ले महशुस गर्नु पर्दछ को वालवालिका को आत्मसम्मान ज्यादै ठुलो कुरा हो उनीहरुको समग्र विकाश का लागि !
र अर्को महत्व पूर्ण कुरा यदि हामीले उनीहरु लाई प्रत्यक्ष सरोकार हुने वा असर पार्ने कुरा गर्दै छौ वा निर्णय गर्दै छौ भने अनिवार्य रुपमा उनीहरुलाई सहभागी गराउनु पर्दछ ! वालवालिका को सक्रिय सहभागिता को अपेक्षा राख्नु पर्दछ निर्णय प्रक्रियामा , किन यो गर्दै छौ भन्ने कुरामा उनीहरु ले चित्त बुझ्ने जवाफ पाउनु पर्दछ तव मात्र उनीहरुले आफुलाई सम्मानित भएको महशुश गर्दछन ! समग्र मा आत्मसम्मान ले वालवालिका वा मानिस मा उत्साह प्रदान गर्दछ ! विशेष गरि वाल वालिका लाई हामीले सधै सम्मान का साथ् व्यवहार गर्नु पर्दछ तव मात्र उनीहरुमा उत्प्रेरणा बढ्न जान्छ शैक्षिक क्रियाकलाप राम्रो हुन जान्छ ! त्यसैले वालवालिकाको शैक्षिक विकाशमा उनीहरुको आत्मसम्मान (Dignity) को ज्यादै ठुलो महत्व रहेको छ , जसलाई हामि ले व्यवहारमा लागु गर्नु पर्दछ अनि मात्र अपेक्षा गरिएको नतिजा प्राप्त हुन सक्दछ !!
प्रकाशित मिति: २२ माघ २०७३, शनिबार १३:४०