जनकपुरधाम, ९ पुुस । मैथिली आख्यान क्षेत्रका अग्रज व्यक्तित्व र वरिष्ठ पत्रकार रामभरोस कापड़ि “भ्रमर” को यात्रा संस्मरण हो– सीमाके आर–पार ।
मैथिली भाषामा लिखित यसयात्रा सङ्ग्रहमा नेपालको सीमास्थितको देश एवम् स्वदेशका विभिन्नस्थलको मोहक माधुर्यभित्र घनत्वपूर्ण ढङ्गले लुकेका रहस्यमय तथ्यलाई आधारभूमि बनाएर यथार्थफरक भावनाको अभिव्यक्ति तर्फ उन्मुख हुने जमर्को गरिएको छ ।
यात्राका अनुभवपुञ्जमा अवचेतन–चेतन मनमा स्थलगत साचिइरहेका विचार, ज्ञान, बुद्धि, विवेक, दृष्टि र अध्ययनबाट सगालिँदै पोखिएका विचार– विन्दुहरूको प्रस्तुति हो– ‘सीमाको आरपार’ । यसमा इतिहास छ, साहित्य छ, संस्कृति छ , सभ्यता छ, संस्कार छ , पत्रकारिता छ , साझा, कमनीय र नमनीय विशेषता छ । विचार, भाषा र भाव एकदमै निजी हुन्छन् । तिनलाई संस्कार, अध्ययन र वातवरणको साचोले आफ्नै तरिकामा ढालेको हुन्छ ।
यात्राकारले यही भावभूमिमा स्थलको ग्रहणशीलताभित्र पत्रैपत्र भएर छिपेका क्षणलाई यस सङ्ग्रहमा अभिव्यक्त गरेका छन् । भारतको रायपुर, कोलकत्ता, मधेपुरा, दिल्ली, जयपुर, आगरा ,भरतपुर, बनारस, देहरादुन, हरिद्वार, पटना, राजगीर, बोधगया, वेंकटेश्वर र मुम्बई, चीनको ग्रेटवाल, अरनिकोद्वारा निर्मित पेगोडा, हेनसागप्रति सम्मान , ओलम्पिक कल्चर सेन्टर र नेपालको पोखराको भ्रमणमा नाङ्गो आँखाले देखेका दृश्य र उदाङ्गो हृदयले छोएका विषयवस्तुका सन्दर्भमा स्वयम् यात्राकारले यस सङ्ग्रहलाई भकारीका अन्नका रूपमा पस्कनुले पनि यसको महत्तालाई स्थापित गरेको छ ।
यो सङ्ग्रहमा पहिलो संस्मरण हो– भारतको रायपुरमा बोध गरेका अन्दाज र गहिराई । धानको कटौरीका रूपमा ख्यात रायपुरमा हैयवंशी, यदुवंशी, तुमाण वंशी, चेदिवंशीको अद्भूत समागम रहेको छ । सो स्थलमा यात्राकारले मैथिली भाषा, साहित्यको अवस्था, संस्कृतिको गतिको विमर्श गर्नुका साथै रायपुरमा १० हजार भन्दा अधिक मैथिल भए पनि पूर्खाको भाषा मैथिली बोल्न नसक्ने सत्यको उद्घाटन गर्नु बहुसङ्ख्यक मैथिलको दशाको प्रतिनिधि हो ।
नेपाल भारतका मैथिली भाषाका साहित्यकारका लागि पुरस्कार र सम्मानमा उदार भए पनि भारतीय साहित्य अकादमी नेपाली मैथिली साहित्यकारलाई पुरस्कार र सम्मान गर्ने सन्दर्भमा अनुदार रहेको बोधसमेत गराइएको छ । आफ्ना तन, मन र धनले सकी नसकी समस्याग्रस्त बोझिलो जीवनलाई घिसारी÷घिसारी, घन्टौको पानी कलकली पिएर साहित्य सुधा बर्साउनेप्रति अनुदार किन ? यक्ष प्रश्न रहेको छ । नेपालमा मल्लकालमा मैथिली भाषाका विद्वानको कदर, साहित्यको सम्मानको दृष्टान्तझैं रायपुरमा चार– पाँचसय वर्ष पूर्व मैथिली विद्यादान एवम् आफ्नो कार्य कुशलताले तत्कालीन राजालाई प्रभावित गरी सेवा प्रदान गरेको इतिहास छ ।
यात्राकारको “हमर देखल सुनल कोलकत्ताः डायरीक पन्नामे” भन्ने संस्मरणमा कोलकत्ताको सोनागाछीमा यौन व्यवसायमा संलग्न नेपाली चेलीको मनोविज्ञानको सघनतासँग साक्षात्कार गराइएको छ । यसमा अनिश्चितताको भूमरीमा निर्लज्ज भई पल्टेको जीवन स्थितिको अभिव्यक्ति सशक्त रूपमा भन्न सकिने हिम्मत गरिएको छ । दुर्नियति बोकेका नेपाली चेलीको इसारामा नाच्ने एकोहोरो निश्चेष्ट जीवनले यात्राकारलाई “हुगली उपर बहैत गङ्गा” भन्ने कथा सङ्ग्रहको शीर्षकमा सघाएको उल्लेखले साहित्य भिन्न– भिन्न समयको मानवको संस्कार, प्रयत्न र त्यसको विविध स्थिति, अनुभव र मानवको दशाको मूल्याङ्कन र विवेचना हो भन्ने संरचनामा सलबलाएको छ ।
कालीघाटको काली मन्दिरमा भीआइपीको नाममा रकम लिई मन्दिरमा प्रवेश गराउने विचौलियाप्रतिको प्रहारले अन्यत्रका मन्दिरको यस्तै प्रवृत्ति पनि अनुगम्य देखिएको छ । साहित्यकार र पत्रकार समयलाई चिन्ने मात्र नभई समयलाई डो¥याउने स्रष्टा पनि हो । साहित्यकार र पत्रकारले समय बुझेर सत्य लेख्छ । सत्य भनेको पनि समयनै हो र अस्तित्व पनि समयमै अन्तरनिहित हुन्छ । यसै पृष्ठभूमिमा अनुभूति जीवन सापेक्ष हुन्छ । साहित्यकार समाजिक प्राणी भएका कारण हृदयमा समाजको दुःख–दर्द सन्निहित हुन्छ ।
चीनको संस्मरणमा चीनको सांस्कृतिक राजधानी सियान, ग्रेटवाल, अरनिकोद्वारा निर्मित पेगोडा, कल्चर सेन्टरलगायतको भ्रमणले नियात्राकारले ज्ञानको वृद्धि मात्र नभई सुसंस्कृत बनाएको स्वीकार गर्नु हार्दिकता हो । अरनिकोद्वारा निर्मित पेगोडाको सेराफेरोका बुद्धका मन्दिरको संरक्षणमा ध्यान दिए पनि अरनिकोका कृतिलाई उपेक्षित गरिएको अवस्था सोचनीय रहेको छ ।
सांस्कृतिक– साहित्यिक यात्रा अन्तर्गत भारतको देहरादुनले इतिहासको कालखण्डको स्मरण गराएको छ । कुनै समयमा नेपालको सम्पत्ति मानिएको देहरादुनमा अहिले पनि नेपाली संस्कृतिको छाप र प्रमाण विद्यमान छ । वीर बलभद्र कुँवरले ऐतिहासिक युद्ध गरेको ‘दुन’ किल्ला नेपालको इतिहासमा आदरणीय रहेको छ । ऋषिकेश, हरिद्वारको भ्रमण नवदिशा बोधक छ । त्यसैले नियात्राकारले भनेका छन्– संस्कृति लोकभावना र चरित्र प्रदर्शन गर्छ, त्यसको रूप स्थान अनुरूप फरक हुन्छ, हरिद्वारको एउटा रूढ सांस्कृतिक स्वरूप धर्म गर्नु र दान दिनु हो । जसले हाम्रो समाजलाई पनि प्रभावित गरेको छ । मानव जीवनमा प्रेम र सौन्दर्यको आगमन, विसर्जन र अभाव तीनवटै अवस्था आउने गरेका छन् ।
हाम्रो सांस्कृतिक मान्यता पनि उक्त तथ्यलाई स्वीकार गरेको छ । प्रेमबिना जीवनलाई अपूर्ण भनिएको छ । जब आगराको ताजमहलको दर्शन हुन्छ ,उही अधूरो जीवनको बोध हुन्छ । जीवनमा प्रेमको सफलता , असफलता, प्राप्ति र निरशाताको अनुभूति ताजमहलले दिन्छ । त्यसैले होला ताजमहलमा प्रवेशसँगै आँखा रसाउने गर्छ, यस्तो किन ? यसको जवाफ दिन आँट चाहिन्छ । त्यस्तै शाहजहाँमाथि आफ्नै सन्तानद्वारा गरिएको अमानवीयता र वृद्व भएपछि छोराबुहारीले गर्ने गरेको अपमानतर्फको आत्मपरक भावोद्वेग समीकृत भई प्रकट भएको छ ।
बोधगयाको प्रशङ्ग चेतना बीजको भावकेन्द्रमा देखा परेको छ । बोधगया सिद्धार्थ बुद्ध भएकोस्थल हो भने लुम्बिनी जन्मस्थल हो , तर भारतीय पक्षबाट यथार्थभन्दा पृथक बुद्धको जन्मस्थल भारतको तिलोराकोटमा भएको प्रचार गरिएको छ । कपिलवस्तु जस्तै राजा शुद्धोधनको दरबारको अवशेष निर्माण गरी प्रचार गरिएका कारण यात्राकार चीनको भ्रमण गर्ने क्रममा एकजना चिनियाँ पथ प्रदर्शकले बुद्धको जन्म भारतमा भएको हो भन्दा इतिहासको ज्ञान र अनुभवको खजाना असुरक्षित भएको अनुभव र नेपालीको कोमल मनलाई सधैँ सताउने अवस्थालाई समेटनु हो ।
बोधिवृक्ष समक्ष बुद्धको आफ्नो देश, धरती, नीति निर्मातामा नैतिकता, इमानदारिता र शान्ति आवश्यकतामा सामाजिक सङ्क्रान्तिको ध्वनि पाइन्छ । पोखरा, बेंकटेश्वर, बनारसको यात्रा यसै भावको यात्रा संस्मरण हो । साहित्य भन्नु नै एक भाषिक कला हो, घुम्तीदार कुराकानी वा नागबेलीदार होस्, त्यसमा कला, ज्ञान, विज्ञा, पुरातन र नवीन ज्ञान राशि हुन्छ ।
समग्रमा देश कालतिर, युग प्रवृत्तितिर, जीवन विविधतातिर र जगतको विपुल छटातिर अनि मनोलोकका नाना रूपरङ्ग र जटिलतातिर अनि चिन्तनका विविधतामय छचल्कातिर उन्मुख “सीमाके आर–पार” सङ्ग्रह मैथिली साहित्य भण्डार सन्दर्भमा कालजयी कृति हो । मैथिली साहित्यका लागि मन्थनको प्रेरणादायी र आकाङक्षी अनुभवपुञ्ज हो । रामभरोस कापडि Þ“भ्रमर” कृतिमा जाग्रत, क्रियाशील र मूर्त देखिए पनि प्रकाशनको सन्दर्भमा कृतिमा भएको अक्षर खोट, अशुद्ध क्रियापदको असामञ्जस्य, रेफ, विसर्गको अस्तव्यस्तताले आलोचनाको तीखो टुप्पोलाई तिखार्नबाट टाढा राख्न सकेका छैन । तर पनि कृति साहित्यिक पाठकलगायत अरू सबैखाले पाठकका निम्ति ज्ञानवद्र्धक, पठनीय र सङ्ग्रहनीय छ ।
रासस
