उच्च नश्ल सुधार गरी उत्पादन र उत्पादकत्व वृद्धि गर्नका लागि कृत्रिम गर्भाधान गर्ने कार्यक्रम विगत देखि नै सञ्चालन गरिंदै आएको छ । जुन कार्यक्रम पछिल्लो समयमा गाउँ तहसम्मका पशु पालक कृषक बीच परिचित हुन पुगेको छ । बढी आम्दानी लिने कार्यक्रमका रुपमा कृत्रिम गर्भाधान प्रभावकारी बन्दै गएको छ । यसैका बारेमा पशु उत्पादन निर्देशनालय हरिहर भवनका वरिष्ठ पशु विकास अधिकृत डा.लोकनाथ पौडेलसँग गरिएको कुराकानीको सार संक्षेप ।
कृत्रिम गर्भाधान भनेको के हो ?
उच्च नश्लको साँढे अथवा राँगोको बृय प्रयोग गरेर स्थानीय जनावर वा उन्नत जनावरहरुको उत्पादन र उत्पादकत्व वृद्धि गर्नका लागि बृय प्रयोग गरेर कृत्रिम गर्भाधान मार्फत नश्ल सुधार गर्ने कार्यक्रम हो ।
प्राकृतिक गर्भाधान भनेर राँगो अथवा साँढे गाई अथवा भैँसी गर्माएको बेलामा प्राकृतिक हिसाबले प्रयोग गर्नेलाई प्राकृतिक गर्भाधान भनिन्छ भने, कृत्रिम तरिका अपनाइन्छ भने त्यो कृत्रिम गर्भाधान गराउने प्रक्रिया हो । बृय संकलन भने प्राकृतिक तरिकाले गरिन्छ । संकलन गरिएको बृय प्रशोधन गरिन्छ । त्यसलाई स्टोर गरिन्छ । जव जनावर गर्माएको हुन्छ त्यती बेला ‘एआई गन’ मार्फत पाठेघरसम्म बृय पुर्याइन्छ ।
यसले उत्पादकत्व बढाउन मद्दत गर्छ । जस्तो एक बेदमा स्थानीय गाईले ५ सय लिटर मात्रै दूध दिने गाईबाट उच्चस्तरको बृय प्रयोग गरेर जन्मिएको वाच्छीपछि तयार भएको गाईले एकै बेदमा १६ सय ५० लिटर दूध दिएको रेकर्ड छ ।
यो कार्यक्रम कति जिल्लामा छ ?
यो कार्यक्रम अभियान र नियमित गरेर दुई किसिमको छ । अभियान कार्यक्रम विगत ५ वर्ष देखि सञ्चालनमा छ । सुरुको वर्षमा २५ जिल्लामा गरेका थियौँ । विस्तारै पाँच÷पाँच जिल्ला थप्दै गएर अहिले ४५ जिल्लामा अभियानकै रुपमा सञ्चालन गरेका छौं । अरु साधारण कार्यक्रम गरेर अहिले देशको ६४ जिल्लामा कृत्रिम गर्भाधान कार्यक्रम सञ्चालन गरेका छौँ ।
यो कार्यक्रममा कसरी कृषक लाभान्वित हुने ?
कृत्रिम गर्भाधान कार्यक्रम अभियानकै रुपमा सञ्चालन भएका ४५ जिल्लामा त्यसको प्रत्येक सेवा केन्द्रमा आवश्यक पर्ने सम्पूर्ण सामग्रीहरु पुगेका छन् । जहाँ बाटो घाटोको समस्या छ, त्यहाँ जिल्ला पशु सेवा केन्द्रमा सम्पर्क राख्नुपर्छ ।
कृत्रिम गर्भाधानका लागि कृषकले कति पैसा तिर्नुपर्छ ?
कृषक दाजूभाईले गर्माएको गाई भैँसीलाई सेवा केन्द्र वा जिल्ला पशु सेवा केन्द्र सम्म आफै लैजान सक्नुभयो भने २५ रुपैयाँमा सबै काम सकिन्छ । कार्यालय नजिकै रहेका ठाउँमा पनि प्राविधिकहरुले पैसा लिनुहुँदैन । तर अलि कति टाढा छ, आफ्नो इन्धन खर्च गरेर प्राविधिकहरु जानु भएको छ भने सामान्य चार्ज लिने चलन छ । तथापी कृषकहरुलाई मर्कामा पर्ने गरी फि लिएको थाहाँ पाइएको छैन । र हाम्रा प्राविधिकहरुले यस्तो गर्नुहुँदैन भन्नेमा म विश्वस्त छु ।
अब त साँढे वा राँगो पाल्नु नपर्ने रहिछ हो ?
कृषकको हकमा त्यो हो । उहाँहरुलाई भाले जनावर चाहिएन । तर कृत्रिम भन्दैमा अनेत्र कतैवाट बनाएर ल्याएको बृय होइन । वृय राँगो अथवा साँढेकै हो । तर त्यसको बृय संकलन गर्ने प्रविधि भने कृत्रिमनै हुन्छ । त्यो संकलन गरेको बृयलाई राष्ट्रिय पशु प्रजनन केन्द्र पोखरामा युरोपियन स्टान्डर्डको प्रयोगशालामा संकलन तथा प्रशोधन गरिन्छ । त्यसपछि पाइपमा बन्द गरेर तरल नाइट्रोजन जसको तापकक्रम माइनस् १९७ डिग्री सेल्सीयस हुन्छ त्यसमा राखेपछि वर्षौसम्म त्यसले काम दिन्छ । यसरी राखिएको बृय गाई वा भैँसीले भाले खोजेको १२ देखि १८ घन्टा भित्रमा दिनुपर्छ ।
यसले त भाले जनावरको उत्पादनमा कमि हुन्छ होला नि ?
भाले जनावरको उत्पादन कमी हुने भन्ने हुँदैन । किनभने, कृत्रिम गर्भाधान गराउँदैमा प्रकृतिले दिएको व्यालेन्सलाई हटाउन सकिँदैन । यसमा पचास प्रतिशत भाले र पचास प्रतिशत पोथी नै हुन्छ । तर अहिले वाच्छी मात्रै पाउने ‘सिमेन’ बृय । गत आर्थिक वर्षमा दूग्ध विकास वोर्डले ८ हजार डोज बाच्छी मात्रै जन्माउन सिमेन खरिद गरेको छ । त्यसमा एक सय प्रतिशतनै वाच्छी जन्मन्छ भन्ने होइन । सयमा ९० वाच्छी हुन्छ भने १० प्रतिशत बाच्छो हुन्छ । यदि १० प्रतिशतनै बाँच्छो भयो भने त्यो बयस्क भयो भने एक वर्षमा दश हजार बढी डोज सिमेन निकाल्न सक्छौँ । प्राकृतिक हिसावले साँढे लगाउँदा वर्षमा २ सय ५० जतिलाई मात्र पुग्छ ।
प्रकाशित मिति: १८ आश्विन २०७३, मंगलवार १३:०३