काठमाडौं । अर्कोपल्ट गान्तोक जाँदा मुख्यमन्त्री नरबहादुर भण्डारीले लामो अन्तर्वार्ता दिएका थिए । विमर्शमा प्रकाशित अन्तर्वार्ता बहुचर्चित मात्र भएन, त्यसले सिक्किममा मात्र नभएर दिल्लीमा समेत हलचल ल्याएको थियो । भण्डारीको सत्ता नै झन्नै गएको थियो ।
भण्डारीले बोलेका कुरालाई आधार बनाइ उनीमाथि राष्ट्रद्रोहको मुद्दा लगाएर बर्खास्त गर्ने र जेलमा राख्ने प्रयत्न भारतीय कांग्रेस पार्टीका स्थानीय नेताहरूले गरेका थिए । नेपाली भाषा साहित्य र संस्कृतिको विकास विस्तारमा उल्लेखनीय योगदान पु-याएका भण्डारी नेपाल र नेपालीप्रति निकै मोह राख्थे । खेलकुदलगायत कतिपय प्रतिस्पर्धामा नेपाल–भारत टिमबीच प्रतिस्पर्धा हुँदा उनले नेपालको टिमलाई आफ्नो र भारतको टिमलाई पराइजस्तो व्यवहार गरेको समाचार आइरहन्थ्यो ।
नेपाली भाषालाई भारतीय संविधानको अनुसूचीमा समावेश गर्न लामो समयदेखि चलिआएको आन्दोलनलाई उनले उत्कर्षमा पु¥याएका थिए । यसका लागि एउटा मुख्यमन्त्रीले गर्न सक्ने सम्पूर्ण योगदान मात्र गरेनन्, सांसद रहेकी आफ्नी पत्नी दिलकुमारी भण्डारी, जो नेपाली मूलकी होइनन्, मार्फत पनि संसद् र केन्द्रीय सरकारलाई निरन्तर दबाब दिइरहे । यद्यपि उनको कार्यशैली विवादास्पद र अलोकतान्त्रिक थियो । तर, प्रवासी नेपाली जाति–समुदायबीच उनी ‘हिरो’ थिए । त्यसैबेला दार्जिलिङका सुवास घिसिङले ‘नेपाली’ मासेर ‘गोर्खा र गोर्खाली’ शब्द प्रयोग गर्न उग्रउग्र अभियान चलाएकाले पनि नेपाली भाषीहरू भण्डारीप्रति ज्यादा आकर्षित भएका थिए । चुनावमा विधानसभाको सम्पूर्ण स्थान उनको पार्टी सिक्किम संग्रम परिषद्ले जितेको थियो– ३२ को ३२ सै सिट ।
त्यसै पनि स्वतन्त्रशैली भएका उनी यसरी सफलतातको शिखरमा पुगेपछि आफूलाई एकछत्र सम्राट् जस्तो मान्न थालेका थिए । अरू पार्टीहरू निरीह अवस्थामा थिए । भारतीय संसद्को चुनावमा दुई तिहाइ मत ल्याउने र निरन्तर सत्तामा बसिआएको कांग्रेस–आईको समेत त्यहाँ कुनै अस्तित्व थिएन । बजारको एउटा भवनमा पार्टी कार्यालयको साइनबोर्ड थियो, तर त्यसका नेताहरू प्रायः दिल्ली र कलकत्तामा बसेर ठेक्कापट्टाको काम गर्दा रहेछन् । अर्थात् ठेक्कापट्टाको र व्यापार पाउने तथा कर छल्न पाइने आसमा उनीहरू कांग्रेस पार्टीमा लागेका थिए ।
कांग्रेस पार्टीलाई जनता ‘हाम्रो देश खाने पार्टी’ भनी घृणा गर्दथे, केन्द्र सरकारले उनीहरूको मन जित्न विकास आयोजना र आर्थिक अनुदान जतिसुकै ओइ¥याए पनि । यस परिवेशमा ….. सालको दसैं–तिहारबीचको एक साँझ–दुईघन्टा मुख्यमन्त्री भण्डारीसँग उनको निवासमा बिताएँ । उनले पनि धेरै कुरा “नछाप्न” आग्रह गरे । प्रकाशनार्थ टेप गरिएको अन्तरवार्ताको क्रममा सोधेको एउटा प्रश्नको जवाफमा उनले प्रस्ट शब्दमा भने– ‘मलाई भारतीय नभन्नुस्, म नेपाली हुँ ।’ साप्ताहिक विमर्शमा प्रकाशित उक्त अन्तर्वार्ताको शीर्षक नै मैले यही राखिदिएँ । एउटा भारतीय मुख्यमन्त्रीको यो भनाइ नेपालका पाठकहरूले त उत्सुकता र हर्षका साथ पढ्ने नै भए भारतमा पनि बबाल मच्चियो । कुरा के भयो भने सो अन्तर्वार्ता देख्नासाथ कलकत्ताको प्रतिष्ठित दैनिक पत्रिकाका ‘द टेलिग्राफ’ काठमाडौंस्थित संवाददाता केशव प्रधानले भण्डारीले भारत, दिल्ली र कांग्रेस–आईलाई होच्याएको, विलयप्रति असहमति जनाएको अंशहरू अनुवाद गरेर सिक्किमका मुख्यमन्त्री यसो भन्छन् भनी पठाएछन् ।
टेलिग्राफले मैले राखेकै शीर्षक राखेर प्रथम पृष्ठको मुख्य समाचार बनायो, प्रश्नचाहिँ काटेर । एउटा पदासीन मुख्यमन्त्रीले आफूलाई ‘भारतीय होइन’ भन्नु सिंगै भारतको लागि आपत्तिजनक हुनु स्वाभाविक थियो । भण्डारी विरोधीहरूले यसलाई अनायाशः फेला परेको ब्रह्मास्त्र झैँ ठाने र सल्लाह गरे– ‘अब भण्डारीमाथि देशद्रोहको मुद्दा लगाउने र केन्द्रले सरकार विघटन गरी राष्ट्रपति (राज्यपाल) शासन लगाउने । विमर्शको पूरा अन्तर्वार्ता पढ्न नभ्याएका भण्डारी टेलिग्राफको प्रस्तुति, नियत र आफूविरुद्ध हुन लागेको गम्भीर षड्यन्त्रका संकेत पाएर त्यसबेला संयोगले कलकत्तामै रहेका भण्डारीले पत्रकारहरूले प्रतिक्रियाको लागि घेरेपछि जवाफ दिए– म एक सातादेखि कलकत्तामा छु । यहीं मैले नेपालका कुनै पनि पत्रकारलाई भेटेको छैन । भेटेकै छैन भने मैले कसरी अन्तर्वार्ता दिएँ ?’ उनको यो कथित खण्डन अस्पष्ट र कूटनीतिक थियो । भोलिपल्ट टेलिग्राफले नेपालको मुख्यमन्त्रीले अन्तरवार्ताको खण्डन गर्नुभयो भनी उपरोक्त वाक्य उल्लेख गर्दै सानो समाचार छाप्यो । टेलिग्राफ आउनासाथ केशव प्रधानले न्युरोडतिरबाटै फोन गरेर भण्डारीले खण्डन गर्नुभयो भन्दै समाचार पढेर सुनाए । ‘खण्डन गर्नुभयो’ भन्ने सुन्दा झस्किएको म पूरा समाचार पढेपछि भण्डारीको चातुर्य देखेर मनमनै हाँस्न पुगें । विमर्श कार्यालय बाटुलेघरबाट तुरुन्त न्युरोडको सन्देश गृह गएर टेलिग्राफ किनेर ल्याएँ र प्रतिवाद अर्थात् खण्डनको खण्डन लेखें । मैले लेखे– “त्यो अन्तर्वार्ता लिँदाको तस्बिर साथमा संलग्न गरेको छु । टेप मसँग सुरक्षित छ । अन्तर्वार्ता लामो थियो । स्थानाभावले सबै छाप्न सकिएन, तर जति छापिएको छ, त्यो सबै भण्डारीकै शब्द हुन् । हो, अन्तर्वार्ता लिएको समय चाहिँ निः सन्देह दुई साताभन्दा बढी भयो । तर, म के पनि स्पष्ट गर्न चाहन्छु भने उहाँले ‘मलाई भारतीय नभन्नुस्, म नेपाली हुृँ’ भनेको चाहिं राष्ट्रियता र राजनीतिक सन्दर्भमा नभएर भाषा, साहित्य र संस्कृतिष्को प्रसंगमा हो ।’ वास्तविक कृुरा पनि यही थियो । पत्रिकाले मेरो पत्र पनि छाप्यो ।
यो प्रकरण लगभग सेलाइसकेको अवस्थामा, करिव एक सातापछि, ‘विमर्श’ कार्यालयमा पहिलेको पारस होटेलका सञ्चालक मोहनदास श्रेष्ठ (द्वारिका संस्थापक द्वारिकादास श्रेष्ठका भाइ) एकजना हातमा ब्रिफकेस बोकेका भद्रपुरुषलाई लिएर अकस्मात आए, पूर्वसूचना बेगर नै । उनले परिचय गराए– ‘उहाँ कांग्रेस आई सिक्किमको अध्यक्ष, शंकरकुमार सुब्बा । यस.के सुब्बा । तपार्इंलाई भेट्नकै लागि दिल्लीबाट भर्खर आउनुभएको हो । तपाईंले लिनुभएको नरबहादुर भण्डारीको अन्तरवार्ताबारे कुरा गर्न । उहाँ मेरो साथी पनि हो ।’ यसपछिको कुरा सुब्बा आफैंले थाले । उनले प्रस्ट भने, भण्डारीविरद्ध मुद्दा हाल्ने तयारी भइरहेको छ । भण्डारीलाई पदच्युत गरेपछि म नै मुख्यमन्त्री हुने सम्भावना बलियो छ । एड्भोकेटले अन्तरवार्ताको टेप मागेकाले आएको हुँ । त्यो तपाईंसँग छ रे । प्लिज, त्यो टेप म पाउँ । त्यसबापत म पनि राम्रो सहयोग गर्नेछु । टेपको ओरिजनल आफैँसँग राखेर अर्कोमा सारेर दिए पनि हुन्छ । मेरो कलकत्तामा घर छ । दिल्लीमा पनि छ । राम्रै व्यापारी हुँ । हाम्रो मित्रता सधैंभरि रहनेछ । तपाईंको सहयोग पाए म चाँडै मुख्यमन्त्री बन्नेछु । भण्डारीलाई यही आधारमा बर्खास्त गर्ने भित्री निधो भइसकेको छ । पार्टीका केन्द्रीय महामन्त्रीदेखि राज्यपालसँग समेत कुरा मिलिसकेको छ । उहाँहरूकै सल्लाहमा म आएको हुँ । यत्तिकै लागि ।’ आधा घन्टा जति उनले विनम्रतापूर्वक आग्रह गरिरहे । तर मैले उनलाई एक कप कालो चिया ख्वाएर रित्तै फर्काइ दिएँ । मैले भनें– ‘हो, टेप मसँग छ, तर म यो तपाईंलाई दिन सक्दिनँ । किनभने तपाईंलाई दिनु यसको दुरुपयोग गर्नु हो । मेरो व्यावसायिक धर्म र नैतिकताले त्यसो गर्ने अनुमति दिँदैन ।
अरूलाई नैतिकताको कुरा सिकाउने म, आफ्नो स्वार्थको लागि यस्तो अनैतिक काम कसरी गरुँ ? हो, भण्डारीले नै मागे भने चाहिँ म दिन्छु । उनले मैले बोलेकै छै्रन भने भने बरु सार्वजनिक रूपमै सुनाइदिन्छु ।’ सुब्बाले अति जिद्दी गरेपछि मैले उनलाई उपाय पनि सुझाएँ– तपाईं भण्डारीलाई मैले त्यस्तो बोलेकै छैन, बोलेको भए जे पनि भोग्न तयार छु भन्ने वक्तव्य दिन लगाउनुस्, म यहाँ पत्रकार सम्मेलन गरेर सुनाइदिन्छु अनि त्यो टेप गरेर लैजानुहोला । केशव प्रधान मोहन दासजीलाई पनि पत्रकार सम्मेलनमा बोलाउँला ।’ ठूलो आस लिएर आएका विचरा निराश भएर त्यही दिन दिल्ली फर्र्किएछन् । एयरपोर्टसम्म सँगै गएका मोहन दासलाई उनले विमान चढ्नु अघिसम्म भनिरहेका थिए रे– ‘कस्तो जिद्दीवाला रहेछ त्यो मान्छे । तपाईं गएर फेरि कुरा गर्नु है ? जसरी भए पनि माग्नु जति पनि दिन्छु । सबै पत्रकार बिक्छन्, यो चाहिँ किन टेढिएको होला ?’ मोहन दासले भोलिपल्ट फोन गरेर मलाई यो सुनाए, तर मेरो अडानको प्रशंसा नै गरे ।
यो प्रकरण त्यत्तिकै तुहियो । तर, सुब्बा यहाँ आएको, मलाई भेटेको, टेप मागेको रित्तै फर्किएको भण्डारीले कतैबाट थाहा पाएछन् । पछि, नेपालबाट गएका केही पत्रकारहरूसँगको भेटमा उनले मलाई सम्झिँदै भनेछिन्– ‘नेपालजस्तो देशमा त्यति इमानदार पत्रकार पनि होला भन्ने कल्पना गरेको थिइनँ । उसले धर्म छोडेको भए मेरो ज्यान जाने थियो, देशद्रोहीहरूले मलाई देशद्रोही भनेर झुन्ड्याउने थिए ।’
प्रकाशित मिति: ६ आश्विन २०७३, बिहीबार १४:५५