नेपाली काँग्रेसका संघर्षमय इतिहासको हरेक संघर्षमा एउटा निर्णायक व्यक्तित्वको रुपमा चिनिने नाम हो–गणेशमान सिंह । सिंह राणाहरुको एक उच्चभारदार परिवारकै सदस्य थिए । सधै राणाहरुका प्रति वफादार भएर रहनुपर्ने पारिवारिक वातावरणले तर उनलाई राणाका प्रति वफादारी होइन विद्रोह पैदा गरायो, घृणा र आक्रोश पैदा गरायो । उनी कलकत्ताको हाइस्कूलमा अध्ययन गर्ने किशोर वय देखि नै एकतन्त्रीय राणाशासनको विरोधमा लागे । त्यति बेला भारतीय पत्रपत्रिकाहरुमा राणा विरोधी कुराहरु यदाकदा छापिन थालेका थिए । त्यस्तापत्रिकाहरुका सयौं प्रतिहरु किनेर नेपालका विभिन्न व्यक्तिहरुलाई तिनको कटिङ पठाउने गर्दथे, किशोर गणेशमान सिंह ।
कलकत्तामा आइएस्सीको परीक्षा दिएर वि.सं. १९९७ को प्रारम्भतिर गणेशमान सिंह स्वदेश फर्के अनि उनी सक्रियताका साथ राणा विरोधी गतिविधिमा संलग्नभए । यसै बेला वि.सं.१९९७ को साउनमा धर्मभक्त माथेमाबाट गणेशमान सिंहले नेपाल प्रजा परिषद्को सदस्यता लिए । प्रजा परिषद्को सदस्य बन्नु राणाहरुको निमित्त एक ठूलो र अत्यन्त अक्षम्य अपराध थियो भने सदस्य बन्नेको निमित्त एक ठूलो जोखिम । सिंह देश र देशवासीको हितको निमित्त जस्तो सुकै ठूलो जोखिम पनि उठाउन तत्पर थिए । त्यसैलाई उनलाई १९९७ साल कार्तिक २ गते पक्राउ गरियो । ३ महिनासम्म सिंहदरबारको कठोर सैनिक हिरासतमा अत्यन्त अमानुसिक तवरले यातना भोग्नेहरुमाउनी पनि एक थिए । १९९७ को माघ ६ गते राणाहरुले फैसला सुनाउँदा उनलाई अंश सर्वश्व सहित आजीवन काराबासको सजाय दिइयो । अरु राजबन्दीहरुसँगै उनलाई नेल र गलफन्दी सहित भद्रगोल जेलको भित्री जेलमा कडाइँका साथ राखिएको थियो । त्यहाँ चुपचाप राणाहरुले दिएको सजायलाई शिरोधार्य गरेर केवल समयलाई पर्खेर मात्र बस्न उनी तयार थिएनन् । उनी त्यहाँबाट उम्कनचाहन्थे । उम्केर एकतन्त्रीय राणाशासन समाप्त पार्ने कार्यमा सक्रियताका साथ लाग्न चाहन्थे । त्यसैले जेलबाट कसरी उम्कने त्यही प्रयासमा उनी निरन्तर लागिरहे । तर खुट्टामा नेल र घाँटीमा गलफन्दी लगाइएको निहत्थाबन्दीले जेल भित्रको पनि जेलबाट उम्कन खोज्नु एक नितान्त निरर्थक सपना वा असम्भव कल्पना जस्तै थियो ।
त्यसै कारण धेरै साथीहरुले उनको यो प्रयासलाई एउटा हाँस्यास्पद चाहनाको रुपमा मात्र थिए । तर सिंहको यसमा भगीरथ प्रयत्न रहिरह्यो । यसमा पहिले सिंहले आफू रहेको भित्री जेलबाट बाहिरी जेलको एक बन्दी गोपीच्यामेको सहयोग लिए । गोपी वस्तुतः च्यामे थिएनन् उनी एक ब्राह्मण थिए । उनले च्यामे महिलासित वैवाहिक सम्बन्धकायम गरे । त्यसैमा तत्कालीन कानूनले उनलाई च्यामेमा परिणत गराइदिएको थियो । त्यसपछि उनले च्यामेको व्यवसाय अपनाउनु पर्यो । जेलमा पनि उनको पेशा चर्पी सफागर्ने थियो । राणा शासनका प्रति गोपीमा घृणाको भावना थियो । राजबन्दीहरुलाई उनी स्नेह र सहानुभूति राख्दथे । त्यसैले जेलको पर्खाल खनेर सुरुङ तयार पार्ने र त्यसबाट गणेशमान सिंहलाई भगाउने एक खतरापूर्ण कार्य गर्न उनी निसंकोच तयार भए । उनी राति राति सुरुङ खन्नथाले । सुरुङ तर आधाभन्दा बढ्दा बनिसकेपछि जेल प्रशासनले त्यो थाहा पायो । गोपी समातिए । उनलाई मर्माहत रुपमा पिटियो । तैपनि गणेशमान सिंहको निमित्त त्यसो गरेको भन्ने कुराको पोल उनले खोलेनन् । त्यसपछि सिंहले भाग्ने अर्को प्रयत्नथाले । बाहिरी जेलको एक अर्को बन्दीबाट उनले फलामको एउटा डण्डी पाए । धेरै दिनसम्म राति राति त्यो डण्डीलाई आगोमा तताएर उनले त्यसलाई अंकुश जस्तो पारे । त्यही अंकुशलाई पर्खालको टुप्पोमा फालेर अड्काउने अनि त्यसैमा डोरी जस्तो पारेर बाँधिएको कपडालाई समातेर पर्खाल नाघ्ने । यो निकै लामो समय देखिको योजनामा एक दिन वि.सं. २००१ को आषाढ ७ गतेको मध्यरातमा गणेशमान सिंह सफल भए । उनी सितै आजीवन कैदको सजाय भोगिरहेका अर्का बन्दी कम्पाउण्डर चन्द्रमान सैजु पनि सँगसँगै भित्री जेलको १२ फिट अग्लो पर्खाल नाघेर बाहिरी जेलको पर्खालको छेउमाआइपुगे । खबरदार ! खबरदार ! गर्दै पर्खालको वरिपरि अनवरत घुमिरहने जेलका कामदार र पुलिस रमणहरुको दृष्टिबाट जोगिएर १६ फिट अग्लो बाहिरी पर्खाल पार गर्नु कम कठिन र कम जोखिम पूर्ण थिएन । तर ती कठिन र जोखिमहरु सित एकाकार भएरै गणेशमान सिंहले त्यो निर्णय लिएका थिए । गणेशमान सिंहले १६ फिटको त्यो बाहिरी पर्खालको टुप्पोमा अंकुश फाले । अंकुश पर्खालको टुप्पोमा अडियो । त्यसमा बाँधेको कपडाको डोरीलाई समातेर गणेशमान सिंह जेलबाट उम्किए । सैजुले त्यो अग्लो बाहिरी पर्खाल पार गर्न सकेनन् । यसरी एक अत्यन्त ठूलो खतरालाई ठूलो सहासले पराजित गरेर जेलबाट उम्केपछि अरु अनेक कठिनाईहरु झेल्दै गणेशमान सिंह उज्यालो हुनुभन्दा निकै पहिले आफूसितै बन्दी जीवन बिताइरहेका पूर्णबहादुर एमएको घरमा पुगे । एमएको भाइले उनलाई सूर्यबहादुर भारदाजको घरमा पुर्याइ दिए । केही निडर युवाहरुको टोलीले त्यहाँबाट लुकाएर सिंहलाई भीमढुंगामा पुर्याए । भोलिपल्ट त्यहाँबाट उनले एक्लै पश्चिम पहाडको अनकन्टार मार्गमा गोप्य एवं अत्यन्त कठिन र कष्टप्रद यात्रा शुरु गरे । आठौं दिनपछि त्यो यात्रा पूरा गरेर उनी बुटवल पुगे । त्यहाँबाट नेपालको सीमा काटेर भारतीय भूमिमा पुग्नु पनि त्यत्तिकै खतरापूर्ण थियो । त्यस बेलासम्म उनको सम्बन्धमा गोरखापत्रमा एउटा इस्तिहार जारी भइसकेको थियो ।
इस्तिहारमा भनिएको थियो, गणेशमान सिंह यट्खा के पूर्जी उप्रान्त, तिमीलाई राजकाज मुद्दाको बात लागि सदर जंगी जेलमा राखेकोमा जेलबाट भागी गएको हुनाले पक्राउ पर्ने प्रबन्ध गरिसकेकोले तिमीउम्कने छैनौं, आजका १५ दिन भित्र तिमी आफै हाजिर हुन आउने काम गर । त्यो म्याद भित्र हाजिर हुन नआए पछि जुन बखत पक्राउ हौला उसबखत तिम्रो ज्यान सजायहुनेछ । तिमीलाई ज्यानको माया भए म्याद भित्र हाजिर हुन आउने काम गर । ई.सं. २००१ सालअसार १५ गते रोज ४ शुभम् ।
यसप्रकार गणेशमान सिंहले अब पक्राउ पर्नु भनेको फासीको सजाय पाउनु थियो । प्रत्येक सरकारी कार्यालयमा उनलाई उम्कन नदिनु भन्ने कडा आदेश पठाइएको थियो । उनलाई पक्रनेलाई सरकारी कर्मचारी भए प्रमोशनसहित ५ हजार पुरस्कार एवं गैरकर्मचारीले पक्राउ गरेमा १० हजार पुरस्कार दिइने घोषणा गरिएको थियो । त्यसैले प्रत्येक कर्मचारीले वा अरु हरेकसित गणेशमान सिंहले सशंकित हुनु पर्दथ्यो । प्रत्येक मान्छे उनका निमित्त जोगिनु पर्ने मान्छे हुन्थ्ये । प्रत्येक क्षण खतराको कठिनतम् क्षण हुन्थ्यो । सायद यस्तै कठिनाइसितको मुकाबिला नै सहास हो । ती सहासी गणेशमान सिंह सकुशलभारत पुगे । राणाहरुको हिमायती अंग्रेजहरुको शासनमा रहेको भारतमा पनि उनका अगाडि अनेक कठिनाइहरु थिए । आजीवन कैदको सजाय पाएर जेलबाट भागेका गणेशमान सिंहले भारतमा पनि सधै आफूलाई लुकाइ राख्नु पर्दथ्यो । अन्यथा सजिलै उनलाई पक्राउ गरेर ब्रिटिस सरकारले तुरुन्त नेपालमा सुपुदर्गी गरिदिने थियो । यसैकारण कहिले कृष्णबहादुर प्रधान, वीरबहादुर गुरुङ र कहिले भट्नागर भएर उनले अनेक हण्डरहरु झेल्दै भारतको विभिन्न ठाउँमा कहिले कहाँ र कहिले कहाँ भूमिगत रुपमा घु्मि रहनु पर्याे ।
बस्नेतद्वारा लेखिएको ‘नेपाली काँग्रेसको इतिहासको प्रारुप’नामक पुस्तकबाट लिइएकोे ।
प्रकाशित मिति: २ आश्विन २०७३, आईतवार १५:३३