“भीमदत्तले जे भन्थे त्यही भयो”
साउन १७ गते किसान नेता भीमदत्त पन्तको हत्या भएको दिन । सानो अंशमा भए पनि पश्चिम नेपालमा आजका दिन भीमदत्तलाई स्मरण गरिन्छ । छ दशक अगाडि सामाजिक शोषण, विभेद, अत्याचार विरुद्ध दूरप्रभावी किसान क्रान्ति त्यो बेलाको पश्चिम नेपालका कल्पनाको विषय पनि थिएन । भीमदत्तले वर्षौ अगाडि उठाएका सामाजिक मुद्दाहरू अहिले पनि नेपाली समाजको सामाजिक रुपान्तरणका मुद्दाहरू हुन् । समय र व्यवस्था धेरै परिवर्तन भए । भीमदत्तले उठाएका मुद्दाका नाममा धेरैले भाषण पनि गरे तर व्यवहारिक रुपान्तरण भने अहिलेसम्म भएको छैन । भीमदत्त भन्थे ‘म अहिले जे भन्दैछु पछि त्यही हुन्छ ।’
को हुन भीमदत्त ?
डोटीको गल्लेकमा लालबहादुर थापाको गोली लागि घाइते भएपछि मित भिम्वा दियालबाट टाउँको काटेर हत्यापश्चिम नेपालमा गरिब जनतामाथि भइरहेको शोषण विरुद्ध क्रान्ति गर्ने क्रान्ति योद्धा हुन् भीमदत्त पन्त । किसान नेताका रूपमा उनी अहिले नेपाली समाजमा परिचित छन् । खासगरी बीसौं शताब्दीको पहिलो दशक उनले गरिब जनताको उत्थानका लागि शोषक, सामन्त र अत्याचारी विरुद्ध आन्दोलन गरे । यतिसम्म कि सामान्तीहरुलाई आफ्नो गर्दन दिए तर क्रान्तिमा सम्झौता गरेनन् ।
भीमदत्त पन्त बहुमुखी प्रतिभाशाली क्रान्ति योद्धा हुन् । नेपाली समाजको न्यून चेतनास्तर भएका बेला सम्पूर्ण विभेद विरुद्ध एकै साथ क्रान्ति चर्काउने किसान क्रान्तिका नेता हुन् भीमदत्त । २००७ सालको क्रान्तिका योद्धा थिए पन्त । राष्ट्रप्रेमी भीमदत्त विदेशी (भारतीय सेना) सँग लडेका तथा राष्ट्रियताका लागि सम्झौता नगर्ने निर्भिक नेता हुन् । नेपाली समाजको रुपान्तरण र थिचोमिचोका विरुद्ध लड्न वर्षौ वर्षका लागि प्रेरणा दिने व्यक्तित्व हुन् पन्त जसको विचार उनले क्रान्ति गर्दा, अहिले र भविष्यमा पनि नेपाली समाजमा जीवन्त छ र जीवन्त रहने निश्चित छ ।
भीमदत्त जीवनी
जन्म ः वि.सं. १९८३ मंसिर १० गते
स्थान ः डडेल्धुरा कारिगाउँ (अमरगढी न.पा २)
क्रान्तिको नाम ः पि. पन्त
बुबा ः तारानाथ पन्त
आमा ः सरस्वतीदेवी पन्त
पत्नी ः पार्वती पन्त
बिवाह ः वि.सं. १९९५ मा १२ वर्षको उमेरमा (नजिकैको सोल्परीबाट ९ वर्षीया पार्वतीसँग)
शिक्षा ः भारतको सिंहाइबाट संस्कृतका हाइस्कुल (म्याट्रिक)
स्वभाव ः निटर, हटी, निर्भिक, तार्किक, साहित्यिक
जीवनशैली ः सामान्य (लुगा, खाना सामान्य), साधकीयुक्त (दैनिक पूजापाठ गर्थे)
मृत्यु ः २०१० साउन १७ गते (जीवन अवधि जम्मा २६ वर्ष ८ महिना ७ दिन)
के हो भीमदत्त क्रान्ति ?
भीमदत्तको क्रान्ति सामाजिक क्रान्ति हो । भलै क्रान्तिका मुद्दाहरुको सामाधान तत्कालीन राजनीतिक व्यवस्थासँग जोडिएको थियो । मौलिक क्रान्तिका रूपमा रहेको पन्तको क्रान्तिको सुरुवात शोषण विरुद्धको अभियानका साथ सुरु भएको थियो । जसको प्रारम्भ उनले आफ्नै घरमा रहेका तमसुक च्यातेर गरेका थिए । सामान्य रूपमा आफ्नै घरबाट थालनी भएको भीमदत्तको क्रान्तिले अन्ततः सशस्त्र रुप नै लिएको थियो । कहिले उत्पीडन विरुद्धको अभियान, कहिले राज्यका विरुद्ध अवज्ञा आन्दोलन, ज्याजदी विरुद्ध प्रतिकार र समतामूलक समाजका लागि सशस्त्र सङ्र्घषको बहुरुपी विशेषता भीमदत्तको क्रान्तिमा पाइन्छ । यो क्रान्तिका योजनाकार, कमाण्डर जे भने पनि सम्पूर्ण नेतृत्वकर्ता भीमदत्त आफै थिए । क्रान्तिको चरित्र र नेतृत्व सम्पूर्ण रुपमा भीमदत्तमा निहित थियो । भलै उनले योजना निर्माणमा सहयोग लिए होलान् वा अरुले उनलाई सहयोग गरे । भीमदत्तले गरेको क्रान्ति तत्कालीन शोषक, सामन्त र सरकारले स्वीकार गरेन तर चेतनास्तर कमै भएको अवस्था भए पनि गरीब किसान जनताले क्रान्तिलाई आत्मसाथ गरेका थिए र भरपूर सहयोग गरेका थिए । उनको क्रान्तिमा जन सहभागिता स्वःस्फूर्त थियो । त्यति मात्रै होइन मुक्ति सेना लडाईं गर्न गएकाहरु पनि आफ्नै इच्छाले लड्न गएका थिए । जसमा भीमदत्तको क्रान्तिका मुद्दा र उनको क्रान्तिको प्रकृति आफैमा महत्वपूर्ण थियो । भीमदत्तले एकपछि अकौं गरी र सँगैसँगै यसरी क्रान्ति गरेका थिए । संक्षेपमा २० औं शताब्दीको पहिलो दशक पश्चिम नेपालमा सञ्चालित शान्तिपूर्ण र सशस्त्र किसान क्रान्ति नै भीमदत्त क्रान्ति हो । भीमदत्तको क्रान्तिलाई दुई किसिमबाट हेर्न सकिन्छ ।
य शान्तिपूर्ण (सशस्त्र सेना तयार गर्नं अगाडि)
य सशस्त्र क्रान्ति
भीमदत्तको क्रान्तिको स्वरुप हेर्दा उनको यी दुई किसिम र चरणमा क्रान्ति गरेको पाइन्छ । तमसुक च्यात्ने, सहभोज गराउने, जागरण अभियान, लगायतका कुरा भीमदत्तको क्रान्तिका शान्तिपूर्ण रुप हुन् भने सेनामार्फत् कब्जा, सेनाको लडाईं, सेनाको बलमा सामान्तर सरकार सशस्त्र क्रान्ति थिए भन्न सकिन्छ । भीमदत्तको क्रान्तिको प्रकृतिका आधारमा यी दुई किसिमले हेर्न सकिन्छ भने चरणबद्ध रुपमा हेर्दा पनि दुई चरणमा विभाजन गरेर अध्ययन गर्न सकिन्छ ।
य वि.सं. २००७ साल अगाडि
य बि.स. २००७ साल पछाडि
२००७ साल अगाडि भीमदत्तले शान्तिपूर्ण तरिकाले क्रान्ति गरेको देखिन्छ । उनीसँग डराउनेहरुमा यसबेलामा पनि क्रान्तिको सन्त्रास भागा–भाग भएको थियो तर क्रान्तिको स्वरुप आफैमा सशस्त्र थिएन । यस बेला उनी केही समय काँग्रेस नेतृत्वमा क्रान्तिमा सहभागी भए । २००७ पछाडि उनले क्रान्तिले जुन मोड लियो त्यसपछि मात्रै २०१० मा आफ्नै सेना बनाएर सशस्त्र सङ्घर्ष सुरु गरेका हुन् ।
जागरण, सचेतना, प्रतिकार (खासगरी २००७ अगाडि)
अभियान (२००७ अगाडि र पछाडि )
अबज्ञा, कब्जा आन्दोलन (२००७ अगाडि र पछाडि)
सशस्त्र सङ्घर्ष (२००७ पछाडि) भीमदत्तले आफै गरेको क्रान्तिको स्वरुप यस्तो थियो भने उनी आपूm व्यक्तिका रुपमा पनि भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनदेखि २००७ सालको क्रान्तिमा एक ससक्त योद्धाका रुपमा सहभागी भएका थिए । जसबाट उनले आफैले क्रान्ति गर्न धेरै शिक्षा लिएका थिए ।
भीमदत्तको राजनीतिक आवद्धता
भीमदत्तको राजनीतिक संलग्नताका विषयमा अहिले पनि नेपाली राजनीतिक वृतमा केही विवादहरु रहेका छन् र खासगरी नेपाली काँग्रेस र कम्युनिष्ट पार्टीका बीचमा यस खाले मतभेद देखिन्छ । भीमदत्तका विषयमा प्रकाशित केही पुस्तकहरुमा र उनका तत्कालीन सहकर्मी योद्धाहरुबाट भीमदत्त २००७ साल अगाडि नेपाली काँग्रेसको सदस्य रहेको र पछि २००७ सालको दिल्ली सम्झौतापछि उक्त सहमतिप्रति असन्तुष्ट भएर काँग्रेस परित्याग गरेको उल्लेखित छ । २००७ सालपछि उनी कम्युनिष्ट विचारसँग नजिक भएको उनका विषयमा लेख्नेहरुले उल्लेख गरेका छन् । काठमाडौँमा कम्युनिष्ट पार्टीका संस्थापक नेतासँग उनले सदस्यता लिने इच्छा देखाएको भए पनि नपाएको उल्लेखित छ ।
नेपाली काँग्रेसः उनी २००६ साल कार्तिक १९ गतेका दिन नेपाली काँग्रेसमा प्रवेश गरेको कुरा केही इतिहासकारहरुले लेखेका छन् । उनी २००७ साल भाद्र १० र ११ गते नेपाली काँग्रेसले भारतको बैरगनीयामा आयोजना गरेको सम्मेलनमा सहभागी भएका थिए नेपाली काँग्रेसका तत्कालीन पश्चिम क्षेत्रका नेता शिवराज पन्तका माध्यमले । र त्यही उनले वीपी र गणेशमानलाई भेटेका पनि थिए । त्यही सम्मेलनले २००७ कार्तिक २५ गतेदेखि जहानीया राणा शासन विरुद्ध सशस्त्र सङ्घर्ष गर्ने निर्णय ग¥यो र भीमदत्त पश्चिमी क्षेत्रका कमाण्डर गौरीलाल र रुपसिंहका सहयोगीका रुपमा सशस्त्र क्रान्तिमा होमिए । सात सालको क्रान्ति सफल पार्न पश्चिमी क्षेत्रमा उनको महत्वपूर्ण भूमिका रह्यो ।
नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीः २००७ सालको क्रान्तिपछि पनि समाजमा विद्यमान शोषण अत्याचार, अन्याय जस्ताको त्यस्तै रह्यो । उसै पनि भीमदत्तलाई दिल्ली सम्झौता मन परेको थिएन । यहिबेलामा उनी काँग्रेससँग रुष्ट भए । उनले यसअघि पनि विभिन्न मुलुकका आन्दोलन क्रान्ति बारे अध्ययन गरेका थिए । यसै सेरोफेरोमा पनि धेरै अध्ययन गरे । भनिन्छ, यही बेलामा उनले माक्र्सवादको गहिरो अध्ययन गरे । भारतको विहार क्षेत्रका कम्युनिष्ट नेता कृष्ण स्वामी आयंकरसँगको भेट र काठमाडौँमा कम्युनिष्ट नेताहरुसँगको भेटपछि उनी कट्टर कम्युनिष्ट बने । गोयंकरपछि उनको घरमा समेत आएर उनलाई माक्सवाद सम्बन्धी प्रसिक्षित गरे भने उनको क्रान्तिका योजनाकार मध्ये पनि मानिन्छन् । उनले २००९ सालतिर निरञ्जन गोविन्द वैद्य, पुष्पलाल, मनमोहन अधिकारी जस्ता कम्युनिष्ट पार्टीका संस्थापाक नेतासँग भेटघाट र छलफल गरेका थिए । वैद्यसँगको भेटका सदस्यता लिन इच्छक भएको बताए पनि कामको मूल्याङ्कन गरेर मात्र सदस्यता दिने बताएको स्वयम् वैद्यले एउटा अन्तर्वार्तामा बताएका छन् । कम्युनिष्ट पार्टीको किसान फाँटमा पश्चिम क्षेत्रको पन्तलाई जिम्मा दिइएको तर पछि सदस्यता दिन नपाउँदै उनी माएिको वैद्यले जनाएका छन् ।
प्रजा परिषद् ः नेपाली काँग्रेस परित्याग गरिसकेपछि भीमदत्त पन्त केही समय प्रजा परिषद्को सदस्य रहेका थिए । कांग्रेस परित्यागपछि कम्युनिष्ट नेताहरुसँग भेटनु अगाडि उनी प्रजा परिषद्को सदस्य भएको केही स्थानमा उल्लेख गरिएको छ ।
भीमदत्त क्रान्ति
शान्तिपूर्ण (सशस्त्र सेना तयार गनर्‘ अगाडि)
भारतको सिंहाईमा वि.सं. १९९८ मा म्याट्रिक पास गरिसकेपछि भीमदत्त घर फर्किए । त्यतिबेला उनको उमेर १५ वर्षको मात्रै थियो । घर फर्केको केही समयपछि बुबाको निदन भएपछि उनी केही समय परिवारिक जिम्मेवारीका कारण अल्झिए । यसअघि विवाहका लागि सिंहाइबाट घर आएका बेला नै भीमदत्तले शोषण गरिब, किसानका पक्षमा लाग्ने लक्षण केही कार्य गरिसकेका थिए । काजक्रियापछि पितृशोकलाई उनले तत्कालीन सेठ, फटाहा, बद्मासहरु विरुद्ध लड्ने शक्तिको रुपमा परिणत गरे । साथीभाइसँंग बस्ने, कसैले अन्याय गरेको छ भने त्यही जाने विरोध गर्ने, गरीब, सर्वसाधारणहरुको सहयोग गर्ने, बालबालिकाहरुलाई पढाउने कार्य गर्न थाले ।
गाउँगाउँमा विद्यालय
राणा शासनको जगजगी भएकाले दरबार हाइस्कुल बाहेक बिद्यालयहरु थिएनन् । गरिबका छोराछोरीहरु पढ्न पाउँदैनथे । भीमदत्त आफै पनि पढ्का लागि भारत जानुपरेको थियो । जनताको चेतनास्तरमा वृद्धि नभएसम्म अन्यायको विरोध गर्न सक्दैनन् भन्ने कुरा भीमदत्तले राम्ररी बुझेका थिए । जनतामा जागरण ल्याउन विद्यालयहरु खोल्ने र पढाउने काम गरे । भीमदत्तले आफ्नै गाउँ नजिकैको आदित्यपूर (आइत) मा केही दिन पढाए पनि । त्यसपछि उनले गाउँको पारी पट्टी विरखममा पाठशाला खोले (काशी गिरीको सहयोगमा) । सस्कृतमा पढाइ हुने यस पाठशालालाई गाउँलेहरुको पनि राम्रै सहयोग रह्यो । भीमदत्त आफैले यस पाठशालामा केही समय पढाए र हेरचाह गरे पनि । पछि उनले डडेल्धुराकै रुवाखोला, रुपाल लगायत बैतडीको तल्लो स्वराडमा स्थानीय बासिन्दाहरुको सहयोग लिएर बिद्यालय खोले । भीमदत्तले २००७ साल अगाडि र पछाडी विद्यलायहरु खोलेको इतिहास छ । २००७ सालपछि भीमदत्तलाई कैद गर्न सिलगढी लगिएपछि उनको विद्यालय खोल्ने अभियान रोकिएको विभिन्न इतिहासकारहरुले लेखेका छन् ।
खेतकाण्ड
बुबाको निदनपछि पारिवारिक जिम्मेवारी समेत बहन गर्दै आएका भीमदत्तले परिवार छुट्टिने बेलामा भाग परेको ऋण (छ सय) तिनुपर्ने भयो । पन्त सामन्ती विरोधी हुनाले उनका साहु (सेठ) हरुले पनि उनलाई सताउन थाले । उनले जम्मा पारेको पैसाले ऋण चुक्ता नभए पनि अर्थात् तमसुक नच्यातिएपछि उनले आफ्नो भागको कमाइ खाने खेत सस्तो मूल्यमा (चार सयमा) बेचेर सेठको ऋण तिरी तमसुक च्यात्न लगाए । यसलाई यसै घटनालाई भीमदत्तको क्रान्तिमा खेतकाण्ड भनिन्छ । यो घटनापछि सेठहरु खासगरी उनसँग झन् त्रसित भएका थिए ।
त्यसै जातीय विभेदको परम्पराका रुपमा रहेको ओल्के प्रथा पनि भीमदत्त पन्तले बन्द गराउन लगाएका थिए । उनी जहां जान्थे त्यसप्रथाका विरुद्धमा कुरा गर्थे । गर्भनरको रुपमा रही काम जनताको पक्षमा गरेको काम पनि उनको शान्तिपूर्ण आन्दोलन नै थियो । महिला जागरण अभियान, किसान राजको परिकल्पना सहित घरगाउँ अभियान, चरेश नष्ट विभिन्न साहित्यिक यात्रा उनको शान्तिपूर्ण आन्दोलनका कार्यक्रमहरु थिए ।
यस बाहेक भीमदत्त विभिन्न जिल्लाका विभिन्न स्थानमा जाने सभा, समारोह गर्ने गरी भाषण गर्ने, प्रवचन दिने जनतालाई जागरुक गराउने कार्य गरे । शोषण र अत्याचारका विरुद्ध लड्न जनतालाई बल प्रदान गर्न थाले जन चेतना विस्तार गरे । त्यसबखत उनलाई शोक सामन्त तथा उनका गाउँलेहरु समेत पागल बद्मास र लफङ्गा डाका भन्ने भने किसानहरुले जनता बाजे (जय जनता भनि सम्बोधन गर्ने हुनाले), पंण्डित भीमदत्त भनेर पुकार्ने गरेका थिए । भीमदत्तको लोकप्रियता गरीब किसानहरु माझ बढ्दै गयो । जुन शोषक सामन्तहरुका लागि टाउको दुखाइ भइरहेको थियो ।
अवज्ञा आन्दोलन
तमसुक जलाउने
गरिब जनतालाई ऋण सहयोग गरे वाफत साहु (शोषक) हरुले तमसुक लिने । तमसुकमा ऋण दिएकोभन्दा बढी मनपरी रकम लेख्ने, ऋण चुक्ता गरे पनि तमसुक नच्यातेर पटक–पकट एकै ऋण बाफत्को रकम लिने (छोरानातीसम्म पनि) गर्दर्थे जुन कुरा स्वयम् भीमदत्तले पनि भोगेका थिए र उनलाई यो विषयमा राम्ररी जानकारी थियो । २०००९ भीमदत्त पन्त काठमाडौंबाट फर्किएपछि उनी घरमा पूगे । उनले आफ्नै घरबाट तमसुक च्यात्ने र जालाउने काम गरे । आफ्ना साथीहरुलाई आफ्नो घरमा बोलाइ आफ्नो घरभित्रका सबै तमसुक च्यातेर जलाए । गाउँ–गाउँमा यसरी नै तमसुक च्यात्न लगाउने र नच्यात्ने ठालुलाई म कहाँ ल्याउनु भनि आफ्ना साथीहरुलाई भने । यो खबर सुनेपछि कतिपय ठालुहरुले तमसुक च्याते भने कतिले लुकाए । नच्यात्नेलाई उनले सजाय दिए । कपाल मुण्डन गरेर गाउँ घुमाउने, जुगा उखेलेर सजाय दिने गरे । उनले यो अभियान डडेल्धुरा बाहेक, डोटी, बझाङ र बैतडीमा पनि चलाए ।
नुनकाण्ड÷भन्सार कब्जा
२००७ सालको क्रान्तिपछि राज्य संरचनामा आमूल परिर्वतन हुने अपेक्षा लिइएको थियो । तर, सोचे जस्तो भएन राज्यशक्तिको दुरुपयोग गरेर घुसखोरी, भ्रष्टाचार, कालोबजारी जनतामाथिको शोषण कायमै थियो । पश्चिम नेपालको महत्वपूर्ण भन्सार नाकाको रुपमा रहेको बह्मदेवमा यस्तै हुन्थ्यो । २००९ सालको पौष महिनातिर भीमदत्त आफ्नै घरमा बसको अवस्थामा बह्मदेव भन्सारमा भन्सार कर्मचारी, ठेकेदार मिलोमतोमा भारतबाट नेपाल कोटामा आउने नुन, तेल, लत्ताकपडाको कृतिम अभाव सिर्जना गरिएको खबर भीमदत्तले सुने त्यतिमात्र होइन करका नाममा भइरहेको ज्याजति र जैदेब सुब्बा लगायतका शोषक र कालो बजारियाहरुका कारण हटारुहरु रित्तै हात घर फर्किरहेको जानकारी भीमदत्तले पाए । भीमदत्त आयंगरलाई साथमा लिएर बह्मदेब गए । बाटोमा रित्तै हात फर्किरहेका हटारुलाई हिड म दिन्छु नुन भन्दै गए र नुन पाउने आशमा हटारुहरु पनि भीमदत्तको पछि पछि फर्के र बह्मदेब पग्दासम्म उनका पछाडि ठूलै जत्था भयो । त्यही जत्थाको बलमा भीमदत्तले भन्सार कब्जा गरे । सर्बसाधारणलाई नुन, तेल, लत्ता कपडा बाडे, करमा भइरहेको ज्यादति रोके भन्सार करिब तीन महिनासम्म आफ्नो कब्जामा राखे । सर्वसाधारणहरुलाई राहत दिए । पछि चैत २७ गते उनलाई धनगढीबाट शिकार खेल्ने निहुँमा आएका वडाहाकिम धैर्य समशेरको टोलीले पक्राउ गरी बेलौरी लग्यो र त्यहीदिनदेखि भन्सार उनको कब्जामा रहेन ।
जेलबाट फरार
बह्मदेबबाट पक्राउ गरी बोरामा बाधेर भीमदत्तलाई रातारात बैलोरी पु¥याइयो (चैत २८ गते) । उनलाई डाका लुटेरा लगायतका विभिन्न आरोपहरु लगाएका थिए । भीमदत्तलाई पक्राउ गरिएको खवर सर्वत्र फैलियो । ठालुहरुलाई हाई सञ्चो भयो भने गरिब किसानलाई चिन्ता । बेलौरीमा उनलाई कठोर यातना पनि दिइयो । पछि भीमदत्तले आफ्ना पुराना मित्र मुल्ली पधानसहितसँग सम्पर्क बढाए । पधानकै सल्लाहमा २००८ बैशाख ५ र ६ गते सर्वसाधारणले बेलौरी जेलमा भीमदत्तको रिहाइको माग राख्दै धर्ना दिए ठाना घेर । यसले सरकारलाई ठूलो नैतिक सङ्कट सिर्जना भयो । त्यसपछि भीमदत्तलाई जेलभित्र सेवा संविधा विस्तार गरियो भने भित्र अलि खुकुलो पारियो । जसका कारण उनलाई जेलबाट भाग्न सजिलो भयो । वि.सं. २०१० साल असार १० गते जेलबाट भाग्न सफल भए । जेलबाट एक झोला गोली र पेस्तुल समेत लगेर भीमदत्त भागेका थिए । नरबहादुर बाहेरा, मुल्ली पधानसहितको सहयोगमा भाग्न सफल भएका थिए । उनलाई भाग्नमा जेलर श्रीप्रसादले पनि भित्रभित्रै सहयोग केही पुस्तकहरुमा उल्लेखित छ । भीमदत्त यो जेलबाट भागेपछि उनको सशस्त्र क्रान्ति सुरु भएको थियो । असार २० पछि पटक–पटक रेडियोबाट भीमदत्त जेल ताडेर भागेको भन्ने समाचार फुकियो ।
यस बाहेक भीमदत्तले बाँझो खेतमा रोपाई, ठालुहरुलाई कारवाही सामानान्तर सरकार लगायतका बिभिन्न अवज्ञा क्रान्तिका कार्यक्रमहरु गरेका थिए ।
बेलौरी जेलबाट भागेपछि भीमदत्त पन्तले केही युवा भरुवा बन्दुकसहित डडेल्धुराबाट सशस्त्र क्रान्ति नै गर्ने योजनासहित डडेल्धुरा आए । यही समाचारलाई आधार मानेर डडेल्धुरा तत्कालीन प्रशासक मोहनबहादुर सिंहले भीमदत्तको पक्राउ पूर्जी जारी गरे । यतिबेला भीमदत्त कारीगाउँमा बसेर सशस्त्र क्रान्तिको योजना बनाइरहेका थिए । खलंगाका सेटहरूको सहयोगमा प्रशासक सिंहले पन्त र उनका सहयोगीलाई जेल हाल्ने योजना थियो । पन्त आफै असार २३ गते डडेल्धुरा गौडामा प्रशासक सिंहलाई भेट्न आए र द‘ुवैबीच चर्काचर्की भयो । त्यहि बेलुकी भीमदत्तलाई उनका सहयोगी मुल्ली पधान, गर्भु‘ रानासहितलाई पक्राउ पूर्जी दिइ नियन्त्रणमा लिइयो । रातारात बेलौरी जेल चलान गरियो । २४ गते जोगबुढा पुग्दा पु¥याउन गएका सिपाहीलाई आफ्नो प्रभावमा पारेर भाग्न सफल भए । सिपाही फर्किए । भीमदत्तले त्यही लुला क्षेत्रमा बसेर आफ्नो सैन्य बल बढाए । सङ्गठन बनाए । पूर्व सैनिकहरुलाई सङ्गठित पार्दै सैन्य तालिम सञ्चालन गर्नुका साथै स्थानीय बासिन्दाहरुबाट बन्दुक सङ्कलन गरे । जिम्मेवारी सहितको सामानान्तर सरकारको संरचना बनाए ।
भन्सार फेरी कब्जा
आफ्ना मुक्ति सेनासहित जोगबुढाबाट ब्रह्मदेव पूगेका भीमदत्तले भन्सार घेराउ गरी आफ्नो नियन्त्रणमा लिए । र त्यहाँ भएका हात हतियार पनि कब्जामा लिए । भारतमा चोरी निकासी गर्न भन्सारका कर्मचारी र व्यापारीहरुले लुकाएर राखेको गाँजा, चरेश जलाए । भीमदत्तले त्यहा भन्सार कर्मचारी सुब्बा जयदेब, डिठ्टा धर्मसिंह रावल र सुबदार जोगराज ऐरलाई नियन्त्रणमा लिए, तीनै जनालाई हातखुट्टा बाँधेर महाकाली नदीमा बगाउन आदेश दिए । जयदेव र जोगराज एक जना देउकीको सहयोगमा पौडी खेलेर जोगिए ।
बेलौरी कब्जा
बेलौरीमा भीमदत्तले आफ्ना सेनामार्फत् माल अड्डा, पुलिस थाना, बैंक कब्बामा लिए । त्यहाँका कर्मचारीहरुले आत्मसर्मपण गरे । त्यहा उनले केही पैसा पनि नियन्त्रणमा लिएर आफ्ना सेना र गरीबहरुलाई बाँडे । यहाँ विभिन्न अत्याचार विरुद्ध कारबाहीहरु पनि गरे । भीमदत्तको क्रान्तिको बढ्दो सफलताबाट स्थानीय बासिन्दाहरुले पनि खुशीयाली बनाए । मुक्ति सेनामा युवाहरुको संख्या बढ्दै गयो । भीमदत्तले आफ्ना सैन्य क्षमतालाई पनि थप कार्य विभाजन गरे ।
भारतीय सेनासँग भीडन्त
भीमदत्तको बढ्दो सशस्त्र क्रान्तिको प्रभावलाई रोक्न तत्कालीन प्रधानमन्त्री मातेकाप्रसाद कोइरालाले भारतसँग सहयोग मागेका थिए । भीमदत्तको सेना धनगढी कब्जा गर्ने उद्देश्यसहित बहडेमा जम्मा भएका थिए । त्यहीबेला भारतीय सेनाले मुक्ति सेनालाई घेरामा हाल्यो । भडिन्त भयो । लामो (चारपाँच घण्टाको) भीडन्त पश्चात भीमदत्तले सेनालाई युद्ध नगर्न र ज्यान जोगाएर भाग्न आदेश दिए र आफूपनि त्यहाबाट फिर्ता भए । त्यस क्रमम केही मुक्ति सेना (५० जना) को मृत्यु भयो केही (५० जना) घाइते भए भने करिब २५० जना जतिलाई भारतीय सेनाले नियन्त्रणमा लिई पछि सुर्पदर्गी सन्धी गरी नेपाललाई बुझाइयो । पछि २०१३ सालमा प्रधानमन्त्री टंकप्रसाद आचार्यका पालामा राजबन्दीहरुलाई आममाफी गरिएपछि उनीहरु छुटेका थिए । भारतीय सेनामा पनि दुई जनाको मृत्यु भएको र केही घाइते भएको बताइन्छ । यस बाहेक भीमदत्तले महिला मुक्ति सेना पनि गठन गरेको बताइन्छ ।
भीमदत्तको हत्या
भीमदत्र पन्त कैलाली भीडन्तबाट फर्किएर केही सहयोगी सहित डोटीको बु‘ढर आइ पूगे । केहीदिन बुढरको जंगलमा बसे उनीहरु । सहयोगी मध्ये भीमदत्तले मोहनसिंह सेटीलाई डडेल्धुरा पठाए आफू त्यसपछि त्यहां राती हमजारी मगरको घरमा दिनमा जंगलमा बस्ने गरे । डडेल्धुरा आएका भीमदत्तका सहयोगी सेठी पक्राउ परे । उनी मार्फत् नै भीमदत्तका विषयमा जानकारी पा्रप्त भयो । उनलाई जिउँदै वा मारेर ल्याउनेलाई रू. ५,०००।– रूपैयाँ पुरस्कार घोषणा गरिएको थियो ।
भीमदत्तलाई पक्रेर ल्याउन भीमदत्त कै मित पर्ने लालबहादुर थापाको नेतृत्वमा सिपाइ टोली बुडर पुग्यो । लालबहादुर थापाले चलाखी पूर्वक भीमदत्तलाई बचाउन आएको भनी गाउँलेबाट भीमदत्तका विषयमा सूचना सङ्कलन गरे । साउन १७ गते राती भीमदत्तलाई हिमजाली मगरको घरमा खाना खाइरहेका बेला लालबहादुर थापाले गोली चलाए । भीमदत्त घाइते भए र घाइते अवस्थामै भिम्वा दियालले खुकुरीले उनको टाउको काटे । उनको टाउको ल्याएर तत्कालिन डडेल्धुरा सदरमुकाममा ल्याएर बाँसमा झुण्ड्याएर घुमाभइयो ।
भीमदत्तले कुनै राजनीतिक दलसंग (नेपाली कांग्रेस, प्रजा परिषद्, कम्युनिष्ट पार्टी) आस्था राखेको विभिन्न इतिहासमा भएपनि उनले चलाएको क्रान्ति संस्थागत रुपमा कुनै राजनीतिक दर्शन वा सिद्धान्तबाट निर्देसित थिएन । बरु भीमदत्तको चेतनास्तर एवम् इच्छाशक्ति तथा जनताको समर्थनबाट निर्देसित थियो । उनको क्रान्तिका मुद्दाहरु सामाजिक रुपान्तरण लक्षित थिए । राज्य सञ्चालकको जनताप्रतिको दृष्टि, जनता र राज्यको दूरी तथा सामाजिक बिभेद र शोषण विरुद्ध केन्द्रित थियो ।
भीमदत्त पन्तले गरेको क्रान्तिको भावनाको सम्मान अहिले पनि भएको देखिदैन । भलै केही समय अगाडि उनलाई राष्ट्रिय सहिद घोषणा गरिएको छ । भीमदत्त त्यतिबेलै भन्थे म अहिले जे भन्दैछु र गर्दैछु पछि त्यहि हुनेछ । उनले त्यतिबेला उठाएका सामाजिक मुद्दाहरु अहिले पनि नेपाली समाजको परिवर्तनका लागि अनिवार्य मुद्दा छन् । समय धेरै पछाडि पुगीसकेको छ, व्यवस्थाहरु पटक–पटक परिर्वतन भएका छन् तर भीमदत्तले देखेका सामाजिक समस्याहरु अहिले पनि उस्तै छन् । विकासक्रम तीव्र छ, सामाजिक रुपान्तरणमा केही हदसम्म परिर्वतन आएको छ । तर दमन, शोषण, अत्याचार, बिभेद, हिंसाले नयां नयां रुप लिदै छन् । यसो भएकाले भीमदत्तले कल्पना गरेको समतामूलक न्यायमुलक, विभेदरहित समाज निर्माण अहिलेको आवश्यकता हो । भीमदत्तको क्रान्ति र विचारको सम्मानको अपरिहार्यता छ ।
प्रकाशित मिति: १७ श्रावण २०७३, सोमबार १५:५६