जनकपुरधाम, १३ असार । मैथिली लोकगायन परम्पराप्रतिको उदासीनताले लोकगायकको अस्तित्व सङ्कटमा परेको छ ।
लोकगायन गर्ने बूढापाका अवसान हुँदै जानु र युवामा यसप्रतिको अरुचिले यसको अस्तित्व सङ्कटमा परेको हो । कुनै बेलामा जनकपुरको राममन्दिर अगाडि लोकगायकको ओइरो लागेको हुन्थ्यो, लोकगाथा सुनिनेको भीड सोही अनुपातमा हुन्थ्यो तर यी तथ्य अहिले एकादेशको गाथाझैँ बन्न पुगेको छ ।
केही दशक अघिसम्म मिथिलाञ्चलका प्रत्येक गाउँमा बिहानै पराती गायन गरिन्थ्यो, गाउँमा विवाह, उपनयन जस्ता संस्कारमा गीत गाउनेको सङ्ख्या अधिक थियो तर एक दशकदेखि सो परम्परासमेत घट्दै गएको पाइन्छ ।
बदलिँदो परिवेशमा मैथिली लोकगायनको परम्परा केही पाका र वृद्धका कण्ठमा मात्र बाँचेको छ जसलाई नयाँ पुस्ताले सिक्न तयार छैन, त्यसैले मुक्तकण्ठीय लोकगायन लोप हुने अवस्थामा पुगेको लोकगायक रूपलाल मुखिया बताउँछन् ।
मुखियाका अनुसार यसबाट जीवनयापन गर्न निकै कठिन हुने भएकाले पनि सहर, गल्ली, चोकमा लोकगायकको स्वरलहरी सुनिँदैन ।
मैथिली लोकगायनको परम्परा आदिकालदेखिनै लोक कण्ठमा अक्षुण्ण राख्दै एक कण्ठदेखि अर्को कण्ठसम्म स्थानान्तरित हुँदै आएको हो । मैथिली लोकगायनअन्तर्गत महराई र भगैत गीत विदेहवंशी राजाको समयदेखि गायन गरिँदै आएको बताइन्छ ।
महराई र भगैत गीततर्फ राजा सलहेस, लोरी, दीनाभद्री र कारिखका लोकगाथासँग सम्बन्धित गहवर गीतमा पुरुषका भावको अभिव्यक्ति हुन्छ भने गोसाइँ, कमला, गाङे, गहिल, छठी, विषहरि, गङ्गा, कोसीजस्ता लोकदेवीका गीतमा नारी हृदयको संवेदनशीलता देखिन्छ ।
त्यस्तै बाबा चुहड़ मल्ल, शशिया देव, कालीदास, राय रनपाल, कोयलाबारी, लालवन बाबा, गरीबन भुइँया, जय सिंह, मीरासाहेव हसल हुसैन, वालापीर, ज्योति पजियार, सती विहुलाको गायन पनि गरिन्छ ।
मैथिली लोकगाथा चक्रले लोकगायन जातीय काव्य भएको तथ्यलाई सङ्केत गर्छ । त्यसैले यसलाई लोक साहित्यको महाकाव्यसमेत मानिएको छ । यसका पात्र कुलीन अथवा इतिहास प्रसिद्ध नभई जनसामान्यबाट उद्भव भएको लोक प्रसिद्ध हुन्छ । सामान्य कुलका पात्र विशेष शोर्य पराक्रम, त्याग, तपस्या र बलिदान एवम् विशिष्ट कार्य सम्पादनका कारणले लोकगाथाको नायक बन्नमा सक्षम हुन्छ ।
शोधकर्ता डा रेवतीरमण लालवीर पुरुष र सती नारी पात्र मात्र उच्च जातिमा नभई सामान्यमा जन्मग्रहण गरी मानवताको उच्च आदर्श निर्वाह र लोककल्याणका लागि प्रेरणाको सन्देश लोकगायनले दिएको बताउँछन् ।
उनका अनुसार मिथिलामा प्रत्येक जातिका लोक नायकको गाथा प्रचलित छ जो श्रुति परम्पराअन्तर्गत पुस्तौँदेखि गायन गरिँदै आएको छ, लोकनायक दिव्य शक्ति सम्पन्न भएका कारण जीवन कालमा अलौकिक कार्य गरेको मान्यता रहेको छ ।
लोकगाथाको स्वरूपमा गेय धर्मिता र कथा तत्वले जीवन्त बनाएको छ । यसको स्वरूप स्थिर हुँदैन, गायकको प्रभावले परिवर्तित हुन्छ, त्यसैले यसलाई कुनै विशेष व्यक्तिको साहित्य नमानी सम्पूर्ण समाजको धरोहर मानिन्छ । शिष्ट साहित्यमा जुन स्थान महाकाव्यको छ सोही स्थान लोक साहित्यमा लोकगाथा गायनको रहेको छ तापनि यसको भविष्यमा ग्रहण देखा पर्नु चिन्ताको विषय भएको प्राध्यापक डा बुचरु पासवानको धारणा छ ।
उनले भने – “अहिले बाँचेका बूढापाका लोकगायकबाट नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण नभएमा उहाँहरूको निधनपछि यो अमूल्य धरोहरको अन्त्य पनि हुनसक्छ ।”
महराई मुख्यरुपले ग्रामीण क्षेत्रका अनपढ़ व्यक्तिको कण्ठमा युगौँदेखि संरक्षित हुँदै आएको छ जसलाई लोककण्ठबाट पुस्तकको स्वरूप दिई यो अनुपम निधिको संरक्षण दिनुपर्ने खाँचो प्राध्यापक डा पशुपतिनाथ झा औँल्याउँछन् । रासस
