काठमाडौं, ३१ जेठ ।
एक दशकयता मुलुकमा कुखुराको मासु र अन्डा उपभोग ह्वात्तै बढेको छ। यससँगै व्यावसायिक प्रयोजनले कुखुरा पालन गर्ने क्रम पनि तीव्र छ। यी सबै फार्ममा गरी कति कुखुरा होलान्? तिनले वर्षमा कति चल्ला र अन्डा उत्पादन गर्लान्? सायदै कसैलाई थाहा थियो। व्यावसायिक कुखुरापालनसँग जोडिएका यी र अन्य थुप्रै प्रश्नको उत्तर अब भने सहजै भेटिने भएको छ।
केन्द्रीय तथ्यांक विभागले पहिलोपटक देशभरका फार्ममा कुखुरा र अन्डा गणना गरेको हो। विभागले आइतबार सार्वजनिक गरेको तथ्यांकअनुसार एक वर्षमा देशभर ६ करोड ८ लाख २६ हजार ८ सय ८० वटा कुखुरा व्यावसायिक प्रयोजनले पालिएका छन्। आर्थिक वर्ष ०७१/७२ मा गरिएको गणनाले एक वर्षमा १ अर्ब २० करोड २१ लाख ६६ हजार वटा अन्डा उत्पादन भएको औंल्याएको छ।हरेक दस वर्षमा जनगणना गर्दै आएको विभागले पहिलोपटक व्यावसायिक कुखुरापालन हुने मुलुकका ६४ जिल्लामा कुखुरा र अन्डा गणना गरेको हो।
‘नेपाल व्यावसायिक कुखुरापालन सर्वेक्षण २०७१/७२’ प्रतिवेदनअनुसार किसानले एक वर्षमा कुखुरा मासु, अन्डा, चल्ला बिक्रीबाट वार्षिक ३३ अर्ब ७२ करोड ४० लाख २३ हजार रुपैयाँ कमाएका छन्। त्यसमा कुखुराबाट २० अर्ब ५२ करोड ८८ लाख ९१ हजार, अन्डाबाट ९ अर्ब १३ करोड ३७ लाख ३६ हजार, चल्लाबाट ३ अर्ब ६०करोड ७६ लाख ७४ हजार, सुली मलबाट ४५ करोड ३७ लाख २२ हजार रुपैयाँ हुन आउँछ। घरायसी प्रयोजनले पालिएका कुखुराको संख्या भने यसमा समावेश छैन।
कुखुरापालन व्यवसायबाट मासु, अन्डा, चल्ला उत्पादनको परिणाम पत्ता लगाउन गणना गरिएको विभागले जनाएको छ। तथ्यांकअनुसार देशभर २१ हजार ९ सय ५६ फर्म व्यावसायिक रूपमा सञ्चालित छन्। यी फर्ममध्ये ९३ दशमलव २९ प्रतिशत ब्रोइलर उत्पादक, ६ दशमलव ९ प्रतिशत लेयर्स उत्पादक र जिरो दशमलव ५८ प्रतिशत ह्याचरी (चल्ला उत्पादक) छन्।
यो तथ्यांकले कुखुरापालन व्यवसाय व्यवस्थित गर्न ठूलो टेवा मिल्ने विभागका सहसचिव बालकृष्ण घिमिरे बताउँछन्। ‘पहिलोपटक व्यावसायिक रूपमा पालिएका कुखुराको यथार्थ संख्या पत्ता लगाएका छौंं,’ उनले भने, ‘यसले सरकारलाई योजना बनाउन टेवा पुग्नेछ।’ किसानले ब्रोइलर ५ करोड २६ लाख ६६ हजार २९ वटा, लेयर्स ६९ लाख ८ हजार ५ सय ९५ र अन्य जातका १२ लाख ५२ हजार २ सय ५५ वटा कुखुरा पालेका छन्। तथ्यांकअनुसार सबै फार्मबाट गरी एक वर्षमा १ लाख १४ हजार ५८ मेटि्रक टन मासु उत्पादन हुन्छ। पछिल्लो दशक कुखुरा मासु र अन्डा उपभोग वृद्धि भएसँगै व्यवसायी हौसिएका छन्। २०५० देखि ६० सम्म १ हजार २ सय ७४ वटा कुखुरापालक फर्म रहेकामा पछिल्लो दशक त्यो संख्या आकासिएर १९ हजार ८ सय ६४ पुगेको छ।
प्रतिवेदनले कुखुरापालन व्यवसाय कम जोखिममा रहेको र ७५ प्रतिशतभन्दा बढी पालक नाफामै रहेको औंल्याएको छ। उमेरसमूहका आधारमा गरिएको सर्वेक्षणमा ३५ देखि ४४ वर्षसम्मका व्यवसायी सबैभन्दा बढी (७२ दशमलव ४७ प्रतिशत) छन्। त्यसपछि २५–३४ वर्ष उमेरसमूहको बाहुल्य छ। मुलुकभरका १ सय २८ ह्याचरीले एक वर्षमा ८ करोड ३३ लाख ६२ हजार चल्ला उत्पादन गरेका छन्। सर्वेक्षणले कुखुराको मृत्युदर पनि पत्ता लगाएको छ। यसअनुसार ब्रोइलरको मृत्युदर १२.८ प्रतिशत, लेयर्सको ९ दशमलव २ र प्यारेन्टको ७ प्रतिशत छ।
उत्पादित मासु र अन्डा जनसंख्याअनुसार भाग लगाउँदा एक व्यक्तिका भागमा प्रतिवर्ष ४ दशमलव १ किलो मासु र ४४ वटा अन्डा पर्न आउँछ। संघीय संरचनाअनुसार सबैभन्दा बढी कुखुरापालन प्रदेश नं ३ मा हुन्छ। प्रदेश नम्बर ६ मा सबैभन्दा कम। यो व्यवसायमा मुुलुकभर ५५ हजार ८ सय ७१ जनाले प्रत्यक्ष रोजगारी पाएका छन् जसमध्ये ३१ हजार ३ सय ३० पुरुष तथा २४ हजार ५ सय ४१ महिला रहेको विभागको अध्ययनले जनाएको छ। जिल्लाका आधारमा सबैभन्दा धेरै कुखुरा पाल्नेमा चितवन अगाडि छ। ब्रोइलर कुखुरापालनमा चितवन, काभ्रेपलाञ्चोक, धादिङ, काठमाडौं, कास्की अग्रस्थानमा छन्।
सोलुखुम्बु, मनाङ, मुस्ताङ, डोल्पा, जाजरकोट, जुम्ला, मुगु, कालिकोट, अछाम, बाजुरा र हुम्ला गरी ११ जिल्लामा भने यो व्यवसाय पुग्न सकेको छैन। अत्यधिक चिसो हुने ती जिल्लामा आवश्यक तापक्रम पुर्याजउन नसकिने भएकाले व्यावसायिक कुखुरापालन हुन नसकेको विभागले जनाएको छ।
सरकारले बजेटमार्फत आवश्यक ऋण उपलब्ध गराउने घोषणा गरे पनि किसानले भने नपाएको गुनासो गरेका छन्। कुखुरा पालिरहेका ६२ दशमलव ३ प्रतिशत किसानले आवश्यकताअनुसार ऋण नपाएकाले थप ऋणको आवश्यक रहेको बताए। कुखुरापालकमध्ये सबैभन्दा धरै खुसी ह्याचरी सञ्चालक देखिएका छन्। ६८ प्रतिशत ह्याचरी सञ्चालकले यो व्यवसाय राम्रो रहेको प्रतिक्रिया दिए। ब्रोइलर पाल्ने ७४ प्रतिशतले भने ‘ठिकै’ मात्र रहेको जनाएका छन्।
किसानले ऋण पाउन झन्झटिलो रहेको गुनासो गरेकाले सहुलियतपूर्ण ऋण, बिमाका लागि उपयुक्त वातावरण सिर्जना, कुखुराका फर्म निर्माण, दाना र चल्ला खरिदमा अनुदान व्यवस्था गर्न विभागले सुझाएको छ। विदेशबाट गैरकानुनी ढंगले आयात हुने चल्लामा पूर्ण प्रतिबन्ध लगाउन, बर्डफ्लु तथा महामारीमा नष्ट भएका कुखुरा, अन्डाको क्षतिपूर्ति दिन पनि विभागको सुझाव छ। ‘कुखुरा र अन्डाको उचित बजार व्यवस्थासँगै किसानलाई क्षमता अभिवृद्धि तथा प्राविधिक सेवा दिन आवश्यक देखिन्छ,’ प्रतिवेदनमा उल्लेख छ।
यो प्रतिवेदनले आगामी दिनमा योजना तर्जुमा गर्न सहयोग पुग्ने पशुपक्षी विकास मन्त्रालयका प्रवक्ता श्यामप्रसाद पौडेलले बताए। ‘पोल्ट्री व्यवसायको ग्रोथ रेट राम्रो छ,’ उनले भने, ‘यसले पोषणको अवस्था सुधार्न टेवा पुग्छ।’
कुखुरापालकका हितमा तथ्यांक विभागले दिएका सुझाब कार्यान्वयनका लागि सिफारिस गरिने राष्ट्रिय योजना आयोगका सदस्य विजयबहादुर कुँवरले बताए।सरकारले कुखुरापालन व्यवसायका तथ्यांक संकलन गरेर सकारात्मक सुरुआत गरेको पोल्ट्री महासंघका अध्यक्ष गुणचन्द्र विष्टको भनाइ छ। ‘हामी हप्तामै ३० लाख चल्ला उत्पादन गर्ने क्षमतामा पुगेका छौं,’ उनले भने, ‘हरेक वर्ष कुखुराजन्य उत्पादन प्रयोग २० प्रतिशत वृद्धि हुँदै गएकाले सरकारले प्राथमिकतामा राखेको छ।’
प्रकाशित मिति: ३१ जेष्ठ २०७३, सोमबार १०:०४