काठमाडौं, २२ जेठ- कुटपिट गरेर तथा धम्क्याएर अभियुक्तलाई घटनाबारे बोल्न लगाउने प्रहरीको अनुसन्धान शैली फेरिँदै गएको छ । अपराध अनुसन्धानमा नेपाल प्रहरीले झुटो बोलेको पत्ता लगाउने आधुनिक पोलिग्राफ प्रविधिलाई प्राथमिकता दिएको छ ।
दुई वर्षमा हजारभन्दा धेरै घटनामा प्रहरीले पोलिग्राफको सहयोगमा अनुसन्धान गरेको छ । प्रहरीले २३ माघ ०७० बाट अपराध अनुसन्धानमा पोलिग्राफ टेस्ट सुरु गरेको थियो ।
त्यसयता एक हजार १५ जना अभियुक्तमाथि पोलिग्राफ टेस्ट गरिएको अपराध अनुसन्धान विभागका एआइजी विज्ञानराज शर्माले बताए । ‘पोलिग्राफ टेस्टबाट धेरै जटिल घटनाको अनुसन्धान सुल्झिएको छ,’ एआइजी शर्माले भने, ‘अदालतले पनि सहायक प्रमाणमा रूपमा स्वीकार गर्ने भएकाले मुद्दा पनि बलियो हुने गरेको छ ।’ फुटबल खेलाडी विमल घर्तीमगरकी बहिनी मनीषाको मृत्युको छानबिनमा केही दिनअघि मात्र प्रहरीले मनीषाका प्रेमी आशिष चौधरीको पोलिग्राफ टेस्ट गरेको थियो । चौधरीले मनीषा झुन्डिएको बताएकोमा पोलिग्राफ टेस्टमा पनि उनले नढाँटको रिपोर्ट आएको थियो । जसले घटनाको अनुसन्धानलाई सहज बनायो । तीन सय ८५ जनाले ढाँटेको पुष्टि हालसम्मका एक हजार १५ मध्ये पोलिग्राफ टेस्टमा तीन सय ८५ जनाले ढाँटेको पुष्टि भएको थियो । ६५ जना अभियुक्तले पोलिग्राफ टेस्ट गर्नेबित्तिकै अपराध स्विकारेका थिए ।
त्यसअघि प्रहरीले पटक–पटक सोध्दा पनि उनीहरूले अपराध स्विकारेका थिएनन् । त्यस्तै अनुसन्धानमा तानिएका चार सय ९० जनाले भने सोधपुछकै क्रममा नढाँटेको पोलिग्राफ टेस्टको रिपोर्ट आएको थियो । टेस्ट गरिएकामध्ये ७५ जनाको अस्पष्ट रिपोर्ट आएको छ ।
पोलिग्राफले अभियुक्त पत्ता लाग्ने मात्र होइन अनुसन्धानका लागि पक्राउ परेका निर्दाेष व्यक्ति पनि छुट्ने गरेका छन् । यसले प्रहरीको अपराध अनुसन्धानलाई थप विश्वसनीय बनाएको एआइजी शर्मा बताउँछन् । भ्रष्टाचारदेखि हत्यासम्म पोलिग्राफ सबैभन्दा धेरै हत्यासम्बन्धी घटनाको अनुसन्धानमा पोलिग्राफ टेस्ट भएका छन् ।
हत्यामा पाँच सय आठ, चोरीमा एक सय ८२, बलात्कारमा ३१, ठगीमा २९, लागुऔषध तस्करीमा ६, हत्या प्रयासमा २४ जनामाथि यस्तो टेस्ट भएको छ । दुर्घटनाका घटनामा समेत पोलिग्राफ टेस्ट गरेर विवाद सुल्झिएका छन् । त्यस्तै अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगले ७३ जनामाथि यस्तो टेस्ट गरेको छ । आतंकवादसम्बन्धी तीन तथा प्रहरीले अन्य विभिन्न प्रयोजनका लागि ४१ जनामाथि पोलिग्राफ टेस्ट गरेको तथ्यांक छ ।नयाँ पत्रिका दैनिकमा खबर छ ।
पाँचै क्षेत्रमा पोलिग्राफ
भारतीय दूतावासको सहयोगमा नेपाल प्रहरीले पोलिग्राफ टेस्ट सुरु गरेको हो । हाल नेपाल प्रहरीसँग २१ वटा पोलिग्राफ मेसिन छन् । जसमध्ये १९ वटा दूतावासले सहयोग गरेको थियो । पोलिग्राफ टेस्टसम्बन्धी तालिम पनि दूतावासले नै नेपाल प्रहरीलाई दिएको थियो । १५ जना प्रहरी अधिकारीले यससम्बन्धी तालिम लिएका छन् । प्रहरी मुख्यालयमा अपराध अनुसन्धान विभाग, विशेष ब्युरो, केन्द्रीय अनुसन्धान ब्युरो, लागुऔषध नियन्त्रण ब्युरो तथा महानगरीय प्रहरी कार्यालयमा पोलिग्राफ मेसिन छ । त्यस्तै पाँचैवटा क्षेत्रमा समेत पोलिग्राफ मेसिन रहेको छ । २८ महिनाको अवधिमा सबैभन्दा धेरै मध्यक्षेत्रीय प्रहरी कार्यालयले पोलिग्राफ मेसिनको प्रयोग गरेको छ । उसले तीन सय ६ जना अभियुक्तमाथि यस्तो परीक्षण गरेको छ ।
कानुनी समस्या
प्रहरीले पोलिग्राफ रिपोर्टलाई अनुसन्धान प्रतिवेदनमा समावेश गर्दै आएको छ । तर, यसलाई प्रमाणका रूपमा मान्ने कानुनी प्रावधान अझै बनिसकेको छैन । सरकारी मुद्दासम्बन्धी ऐन तथा प्रमाण ऐनले पोलिग्राफ टेस्टको रिपोर्टलाई प्रमाणका रूपमा मान्दैन । कतिपय न्यायाधीशले रिपोर्टलाई प्रमाणका रूपमा स्वीकार गर्छन् भने कतिपयले भने अस्वीकार गर्दै आएका छन् । कम्तीमा सरकारी मुद्दासम्बन्धी ऐनमा अपराध अनुसन्धानका क्रममा पोलिग्राफ टेस्टसम्बन्धी प्रावधान राख्नुपर्ने प्रहरी अधिकारीहरू बताउँछन् ।
यसरी पत्ता लाग्छ
झुटो बोलेको पोलिग्राफ टेस्टलाई विश्वसनीयता परीक्षण गर्ने प्रणाली मानिन्छ । कुनै पनि कुरा लुकाउन खोज्दा त्यसको प्रभाव दिमागमा पर्ने र दिमागबाट शरीरका विभिन्न अंगमा पर्ने गर्दछ । शरीरका अंगमा पर्ने असर मापन गरी झुटो बोले–नबोलेको पोलिग्राफ मेसिनले पत्ता लगाउँछ । ‘जब कसैले झुटो बोल्छ, शरीरले रक्षात्मक प्रतिक्रिया देखाउँछ,’ केन्द्रीय पोलिग्राफ केन्द्रका इन्स्पेक्टर गणेश श्रेष्ठ भन्छन्, ‘त्यसलाई हामी डिटेक्ट गरेर झुट बोले–नबोलेको पत्ता लगाउँछौँ ।’ झुटो बोलेको अवस्थामा शरीरमा प्रवाह हुने प्रतिक्रिया फरक हुने भएकाले त्यसकै आधारमा पोलिग्राफ मेसिनले पत्ता लगाउने गर्दछ । मुटुको धड्कन, श्वासप्रश्वास, छालामा बग्ने करेन्ट तथा पसिनाको थैलीमा पर्ने प्रेसर र शरीरमा रगतको प्रवाहका आधारमा कुनै पनि आरोपीले झुट बोले–नबोलेको पत्ता लाग्छ । पोलिग्राफ मेसिन जडान गरेपछि प्रहरीले सोधपुछ गर्दा निश्चित तहभन्दा माथि शरीरको प्रतिक्रिया देखेमा झुट बोलेको रिपोर्ट आउने गर्दछ । कसैले झुट नबोलेको देखाउन कृत्रिम धड्कन, श्वासप्रश्वास नियन्त्रण गर्न खोजे पनि ‘काउन्टर मेजर सेन्सर’बाट पत्ता लाग्ने इन्स्पेक्टर श्रेष्ठले बताए ।
प्रकाशित मिति: २२ जेष्ठ २०७३, शनिबार ०६:५२