श्रीमती सुशीला कोइराला
‘… म बाह्र वर्षको उमेरमा कोइराला निवासमा आएँ । बाह्रै वर्षको केटाकेटी उमेरमा, जब म बनारसमा ६–७ कक्षामा पढ्थेँ, बिपीसँग मेरो विवाहको कुरो चल्यो, किन उहाँ जस्तो पढे, लेखेको मान्छेले मलाई नै विवाह गर्ने निर्णय गर्नुभयो, त्यो मैले थाहा पाउन सकिनँ र कोइराला निवासमा कृष्णप्रसाद कोइराला जो आफूजस्तै Idle Life Idle जिन्दगी बिताउन सक्ने नारी उहाँकी छोरी वा बुहारी हुनसक्छे र त्यस्तै नारीहरु नै उहाँकी छोरी बुहारी हुनुपर्छ भन्ने विचार लिने व्यक्तिले मलाई नै त्यो दायित्व सुम्पनुभयो र मैले आजपर्यन्त त्यही दर्शनलाई अंगीकार गर्ने प्रयत्न गरेकी छु । म मात्रै किन ? छोराहरुलाई पनि त्यसै विचारतिर लाग्न प्रेरणा दिने काम पिताजीबाट नै भएको हो । उहाँका जेठा छोरा मातृका बाबु उहाँ पनि प्रधानमन्त्री हुनुभयो, गान्धीवादी दर्शन अंलाग्ने उहाँ पनि आफ्नो हिसाब किताबले सफलै हुनुभएको छ । पिताजीको दायित्व निर्वाह गर्ने क्रममा उहाँका सबै छोराहरु सफल भएकै छन् । मातृकाबाबुको अघि नै भनिहाले ।
विपी जो पोलिटिक्समै हाम्फाल्नुभयो । नेपाल मात्र किन ? उहाँले त भारतको स्वतन्त्रताको लागि पनि ज्यू–ज्यान अर्पनुभयो । नेपालमा पनि नेपाली कांग्रेसको स्थापनाको लागि विभिन्न प्रकारका कष्टहरु सहँदै दौडधुप गर्दै विभिन्न व्यक्तिहरुसँग सम्पर्क गरेर एउटा प्रजातान्त्रिक पार्टीको गठन गर्न सफल हुनुभयो । अर्का, माहिला भाइ केशवप्रसाद कोइराला घरखेत हेर्ने जिम्मा पाए मुताविक उहाँ पनि त्यस क्षेत्रमा सफल हुनुभयो । त्यत्रो ठूलो कोइराला परिवारको जहाज हाँक्ने दायित्व निर्वाह गर्न उहाँ एकदमै सफल हुनुभयो । तर पनि राजनैतिक कारणले नै उहाँले पनि बाह्र वर्ष जेल भोग्नुभयो । तर राजनैतिक क्षेत्रमा के कारणले होला ? केशु बाबुको नाम आजकल त्यत्ति सुनिँदैन । पिताजीका सबै छोराहरुले almost sacrifice गरेका छन् । तारिणी बाबु, जो ठूला लेखक हुनुहुन्थ्यो । पत्रिका निकाल्ने, गीत कविता लेख्ने लेखकहरुको जमातमा मातृका बाबु, सान्दाजुभन्दा पनि तारिणी बाबुको नाम अझै माथि आउनुपर्छ ।
त्यस्तो परिवारमा म बुहारी भएर भित्रिएँ । त्यसरी विहे गरेर भित्रिएपछि मेरो पढ्ने बाटो छुटेको मलाई महसुस भयो र पनि मलाई अझै पढ्ने इच्छा भने थियो । त्यसै मुताविक पिताजीसँगै बसेर मैले अध्ययन गर्ने निर्णय गरेर आदर्श विद्यालयमा ७ क्लासमा नाम लेखाएँ । कोइराला परिवारको आदर्श विचार, घरमा नून खाने धन नहुँदा पनि आगन्तुकहरुलाई यथेष्ट आदर सत्कार गर्ने चलन थियो । धेरै दुःख हुँदा हुँदै पनि धनी, गरिब जोसुकै आए पनि त्यहाँ आदर सत्कारको कमी हुँदैनथ्यो र गरिब निरक्षरहरुलाई पिताजी आफ्नै खर्चले पढाइदिने जिम्मा लिन सदा तैयार रहनुहुन्थ्यो ।
सुनेका र पढेका गान्धीजस्ता आदर्शवादीहरु बाहेक मैले आफैले देखेका र भोगेका आदर्शवादीहरुमा मैले पिताजीलगायत कोइराला परिवार नै पाएँ । विशेषतः त्यस्ता आदर्शवादी पिताजीका छोराहरुमा त्यो प्रभाव नपर्ने कुनै सवालै थिएन । र म पनि सानै उमेरमा बुहारी भएर छिरेकी भए तापनि त्यहाँ त्यही आदर्शबाट प्रेरित भई कोइराला परिवारकी छोरी नै भएर हुर्के । म आफूलाई कृष्णप्रसाद कोइरालाकी बुहारी होइन, छोरी नै भन्न रुचाउँछु । र त्यसै आदर्शबाट प्रेरित भएर सबै किसिमका दुःख, कष्टहरुसँग जुध्ने क्षमता ममा क्रमशः विकसित भएको म महसुस गर्दछु । ममा माग गर्ने कुनै बानी नै बस्न पाएन । जस्तोसुकै दुःखमा पनि हाँस्न सक्नुपर्छ भन्ने पिताजीको आदर्र्शवाणी मुताविक दुलाहालाई जेल पठाउँदा पनि हाँसेरै विदा गर्ने बानी ममा प¥यो ।
सान्दाजुको जेल जाने र आउनेको कुनै ठेगान नै थिएन । एकपटक पिताजीलाई पनि राणाहरुले जेलमा थुन्न काठमाडौं ल्याए । त्यसैताका मैले Matric पास गरेकी थिएँ । मलाई अरु पढाउँछु भन्ने पिताजी नै जेल परेपछि मलाई पढ्न बाधा भयो । किनभने घरमा पैसा थिएन । त्यसपछि मेरो पढाइ स्थगित भयो । नेपालमा त्यत्तिखेर स्कूल, कलेजको लागि या त काठमाडौं नै आउनुपथ्र्यो या त भारत नै जानुपथ्र्यो ।
त्यसैताका विपी भारतमा जेलमा हुनुहुन्थ्यो म कोइराला निवासमा । तर पछि विपीले मलाई भारतमै बोलाउनुभयो । म पटना गएर बस्न थाले । त्यसपछि भान्ट्याङ, भुण्टुङ भए । छोराछोरी साना भएकाले मैले पढ्ने समय निकाल्नै सकिन । तर मेरो Arts मा निकै रुचि भएकाले बडो कठिनताका साथ पत्रिका पढ्ने र नाच सिक्ने समय निकाल्न थाले । तर बीचैमा त्यो कार्यमा पनि बन्देज लाग्यो । किनभने यत्तिकै २००७ साल आयो, विपी काठमाडौं आउनुभयो । मैले जे काम आँटे पनि अझसम्म पूरा गर्न नसके तापनि त्यति समय बीचमा मैले नाचमा आई.ए. पास गरिसकेकी थिएँ । र २००७ सालमा म त सान्दाजूसँगै काठमाडौं आएँ । सान्दाजु सधै नयाँ काम गर्न रुचाउनुहुन्थ्यो । प्रजातन्त्रका विशेष अनुयायी उहाँले मलाई काठमाडौं आएपछि तिमिीलाई जे गर्न मन लाग्छ, त्यसको लागि मसँग अनुमति माग्नुपर्दैन गर भन्नुभएको थियो । यो गर, त्यो नगर, भन्ने उहाँको बानी छँदै थिएन ।मैले त्यही मौका छोपेर स्कूल खोल्छु भने । उहाँले कुनै प्रश्न पनि गर्नुभएन, नाइनास्ती पनि गर्नुभएन । स्कूल त खुल्ने भयो तर त्यसको लागि पैसा आवश्यक भयो र मैले पैसा उहाँबाटै लिएँ ।
त्यसैताका उहाँ गृहमन्त्री पनि हुनुभयो । मैले पनि डान्सको स्कूल खोले । सेतो दरबारमा खोलिएको त्यस स्कूलका विद्यार्थीहरुले राजा महेन्द्र र मन्त्रीहरुलाई पनि एउटा सांस्कृतिक कार्यक्रम देखाए र त्यो निकै सफल पनि भयो । त्यसपछि त्यही कार्यक्रममा अरु आइटमहरु पनि थपेर Public Show गर्ने हाम्रो इरादा थियो तर त्यसैताका सान्दाजु थुनामा पर्नुभयो । तर राजा महेन्द्र पनि कलाप्रेमी मान्छे, उनलाई पनि यस क्षेत्रमा शौख त थियो नै । उनले Public Show को बारेमा पनि सुनेका रहेछन् । उनले एकदिन मलाई नै भेटेर कार्यक्रम किन नदेखाएको भनेर सोधे । मैले विपी नछुटेसम्म त्यो कार्यक्रम नै देखाउँदिन भने ।
राजाले त्यसबेला नेपालमा पूरा प्रजातन्त्र नआएकाले नेताहरुलाई थुन्दै, छोड्दै गर्नुपरेर मलाई पनि दुःख भइरहेको छ अबको पालि पूरा प्रजातन्त्र आएपछि मात्र विपीलाई छाड्छु भनेका थिए । तर त्यसै समयतिर त्यो स्कूल नै बन्द गर्नुपर्ने अवस्था आयो । सान्दाजु जेल परेपछि सुशीला कोइरालाले स्कूलको मार्फत विपीको नाममा राजनीति गर्दैछे भन्ने Back bitting हुन थाल्यो । त्यसैले मैले त्यो स्कूल चलाउन बन्द गर्ने निर्णय गरे । सबै मान्छेले सबै मान्छेलाई शंकागर्ने त्यो बेलाको परिस्थितिले नै मैले त्यो स्कूल बन्द गर्नुपरेको हो ।
पछि विपी छुट्नुभयो । सधै जेल र घरको जीवनचर्यामा उहाँ फस्नु भएकाले मैले उहाँसँग थोरै समय मात्र बिताउने मौका पाएँ । मैले उहाँसँगको त्यत्ति लामो वैवाहिक जीवनकाल मुस्किलले १ वर्षमात्र सँगै बिताएकी हुँली । यसै समयतिर उहाँको आउने जाने क्रममा मैले यदाकदा दुःख, सुखका कुराहरु, गुनासोहरु पोख्न खोज्दा उहाँले सधै पिताजीले सिकाएबमोजिम सहनुपर्छ भन्ने आदर्शवाणी सम्झाउनुहुन्थ्यो र सदाझै मुस्कुराइदिनुहुन्थ्यो । त्यही आदर्श लिएर मैले पनि बाँच्ने चेष्टा गरे अनि सान्दाजुलाईपनि त्यसरी नै सहयोग गरेँ । किनभने यदि आफ्ना कुनै पनि स्वजनलाई व्यक्तित्व विकासमा सफल गराउने हो भने उसका पत्नी, छोराछोरी र उसका अन्य हितैषीजनहरुले आवश्यक सहयोग गर्नुपर्छ । मैले आफैले भोगेकीले म त के भन्छु भने– गाढा पनि एउटै पाङ्ग्राले चल्न सक्दैन नि, आखिर पैंया त दुईवटै चाहिन्छ । त्यसैले जबसम्म कुनै पनि व्यक्तिलाई घरबाट सहयोग मिल्दैन तबसम्म ऊ असफल नै भइरहन्छ त्यसकारण कुनै आदर्शलाई पकडेर ठूलो मान्छे बन्नुछ भने उसले घरपरिवारलाई नै त्याग्न सक्नुपर्छ र घरपरिवारले पनि उसलाई सघाउनुपर्छ ।
एकपटकको कुरा हो, केटाकेटीहरु सबै बिरामी भए । म उहाँकै साथीको घरमा जिम्मा लगाइएकी थिएँ, पटनामा । छ आठ महिनापछि सान्दाजु आउनुभयो । हालखबर सोध्नुभयो, म साह्रै चिन्तित थिएँ, र घरको हालखबर बताएँ । डाक्टर बोलाएको छ कि छैन भनेर सोध्नुभयो । मैले छैन भनेँ, उहाँले डाक्टर बोलाउनु, औषधि सौषधि गर्नु, मलाई फूर्सद छैन, म त हिँडे भनेर जानुभयो । उहाँएकदिन पनि बस्नुभएन । त्यो दिन मलाई दिक्क लाग्यो । एकदिन मात्र भए पनि परिवारसँग बसेर माया देखाइदिएको मात्र भए पनि पुग्थ्यो भनेर हामी सबै चित्त दुखाउँदै रोयौं । तर मलाई पनि ग्लानि भयो । किनभने उहाँ त सयौं मान्छेलाई नेतृत्व दिएर नेपालमा प्रजातन्त्र ल्याउनका लागि संघर्ष गर्दै हुनुहुन्थ्यो । मैले मनमनै मुुलुकको मुक्तिको लागि, हजारौं नेपालीलाई हसाउन प्रजातन्त्र ल्याउनका लागि हिँडेको मान्छेलाई रोक्न खोज्ने म कस्ती स्वार्थी मान्छे रहेछु भन्ने पनि ठानेँ । त्यसपछि मैले झन् कहिल्यै पनि उहाँलाई रोक्ने चेष्टासम्म पनि गरिनँ । किनभने त्यसपछि विपी मेरा आफ्ना मात्र सम्पत्ति हैनन्, उनी त राष्ट्रकै अमूल्य निधि भएको तथ्य मेरो दिमागमा सदाको लागि लिपिबद्ध भइसकेको थियो । बरु मैले त आफ्नो बलबुताले नै उहाँलाई सहयोग गर्नुपर्छ भन्ने विचार पनि त्यसै समयदेखि दृढ भयो ।
०१६ सालतिर सान्दाजु प्रधानमन्त्री हुनुभयो । प्रधानमन्त्री भएपछि पावर आउँछ, पावरसँगै पैसा आउँछ । पावर र पैसा सँगसँगै आएपछि मान्छे बढी सतर्क हुन थाल्छ । तर पावर र पैसा वा अन्य कुनै कुराहरुसित पनि न विपी सतर्क हुनुहुन्थ्यो न त म नै । जब उहाँ सतर्क हुनुहुन्थेन भने मैले किन सतर्कता अपनाउने भनेर मैले ठानेँ । त्यसकारण उहाँसम्बन्धी सबै प्रकारका हेरचाह गर्न उहाँकै निजी सचिव श्री दीर्घराज कोइराला नै अनुबन्धित हुनुहुन्थ्यो । म त केहीगर्ने त के केही छुनसम्म छुँदैनथे । यो यथार्थ हो । मलाई ढाँट्नु वा बनाएर भन्नुपर्ने कुरा केही छैन । त्यसैले त्यस समयमा उहाँले घरभन्दा बाहिर के के गर्नुभयो ?कसरी जनता रिझाउनुभयो, मलाई थाहा कुने कुरै भएन । म त मेरै कारणले विपीका व्यक्तित्वमा आँच आउला भन्ने डरले कहिल्यै बाहिर निक्लन्नथेँ ।
०१७ सालतिर अनायासै सान्दाजुलाई थुनियो । तर थुन्दाखेरी पनि एउटा प्रधानमन्त्रीलाई दिनुपर्ने इजाजत राजाले दिएका थिए । राख्नलाई जेलमै राखिएको भए तापनि इज्जत भने दिइएको थियो । बिरामी परेपछि पनि राजाले नै सान्दाजुको ओखतीमुलोको लागि खर्च दिएका थिए । राजाले हामीलाई गुण पनि लगाएका छन् । राजाको र प्रधानमन्त्रीको रुपमा श्री ५ महेन्द्रको र विपीको राम्रो सम्बन्ध थियो । हो, त्यसै बखत पनि एउटा मावनताकै नाताले होला, राजाले सान्दाजुको उपचारको लागि दिलचस्पी पनि लिएका थिए । त्यस समयमा सूर्यबहादुर थापाजीले पनि इन्टरप्रेट गरेर विदेश पठाउनुपर्छ भन्नुभएको थियो । अनि राजासँग सल्लाह गरेर सबै व्यवस्था मिलाइदिनुभयो । त्यसै समयमा राजाले खर्च दिएका थिए । नेपालमा प्रधानमन्त्री हुन लायक व्यक्ति त्यत्तिखेर सान्दाजु मात्र हुनुहुन्थ्यो भन्ने राजालाई प्रष्ट ज्ञान पक्कै भएको हुनुपर्छ । त्यसैले राजाले त्यत्ति सहयोगात्मक भावना देखाएका होलान् ।
जब सान्दाजुलाई बाहिर लैजाने समय आयो, राजाले सहयोग गरेर नै चौबीस घण्टाभित्र नै उहाँको पासपोर्ट मेरो पासपोर्ट, हवाइजहाजको टिकट र पैसाको बन्दोबस्त भयो । हामी त्यो Afford गर्न सक्ने क्षमता नै थिएन । यसरी राजाले नै हामीलाई सहयोग गरेका थिए र हामी सान्दाजुको उपचारको लागि जेलबाटै अमेरिका गयौं । त्यस समयमा कति खर्च लाग्छ भनेर सोध्न एउटा मान्छे आएको थियो । तर मलाई थाहा थिएन, ऊ राजाको मान्छे रहेछ । मैले कति चाहिन्छ, त्यत्ति मात्र दिनोस्, मलाई यति खर्च लाग्छ भन्ने थाहा छैन भनेर फर्काइदिए । राजाले त्यो सुुनेर अन्दाजैले खर्च पठाइदिए होलान् । पछि उनले त्यो पैसा आफ्नो मान्छेको हातमा विपीलाई हस्पिटलमै पठाइदिएछन् । मैले कति दिएभनेर पनि सोधिन, किनभने मेरो त्यो सोधखोज गर्ने बानी नै थिएन । मैले सान्दाजुसँग जिन्दगीमा एउटै थोक मागेँ, घर । किनभिने आफ्नो घर थिएन । घर सर्दा सर्दा दिक्क भइसकेकी थिएँ । मैले एकदिन मौका छोपेर मलाई ठूलो कम्पाउण्ड भएको फुसकै घर भए पनि खोजिदिनोस् भने । तर उहाँले तिमी जहाँ बस्छ्यौं त्यसैलाई आफ्नो घर भन्ठान भन्दिनुभयो । आफ्नो नामको घर नभएर के भो र ? भन्नुहुन्थ्यो उहाँ ।मलाई पनि त्यस्तै लाग्न थाल्यो । हुन पनि हो, अहिले बसेको घर नभएको भए पनि कोही न कोहीले त पक्कै आश्रय त दिइहाल्थे नि । किनभने आफ्नै नामको घर पनि त मरेपछि आफूसँगै जाँदैन । यस्ता आदर्शहरु उहाँबाटै मैले सिकेकी हुँ ।
उहाँको क्यान्सर रोग हो भन्ने Diagnosis भए पनि उहाँको निधन आकस्मिक हुन्छ भन्ने विश्वास मैले कोइराला निवासमा छिर्नासाथ लिइसकेको थिएँ । किनभने उहाँ सधै जोखिमपूर्ण जिन्दगीमै बाँच्न रुचाउनुहुन्थ्यो । मलाई त्यसैले उहाँको क्यान्सर रोगको Diagnosis ले खिन्न लागेन । मलाई त के ?उहाँलाई पनि कुनै खिन्नता थिएन । बरु मलाई सान्त्वना दिन उहाँ तिमीलालाई मलाई क्यान्सर भएर खिन्नता आएको भए पीर नगर, म मर्ने भए भने हामी दुबै हाम्फालेर मरौंला भन्नुहुन्थ्यो र मैले भने उहाँले भनेझैँ गर्न सकिन । त्यो सकिँदो पनि रहेनछ । उहाँ पो आफ्नो प्राण हत्केलामा राखेर हिँडेको मान्छे, म त्यस्तो होइन । जब सान्दाजुलाई त्यो भयंकर रोग लागेको पत्ता लाग्यो, खिन्नता आउनु त कताकता उहाँको देशप्रतिको धारणा अझ प्रबल भयो । उहाँले त्यसपछि त झन् सकुञ्जेलसम्म बढी से बढी कार्यकर्ताहरुसँग भेट्ने, के कसो गर्ने ? प्रजातन्त्रलाई फेरि कसरी पुनःस्थापित गर्ने भन्ने निर्देशनहरु दिन थाल्नुभयो । जीवनको अन्तिम घडीसम्म उहाँ आफ्नो स्वास्थ्यभन्दा पनि बढी देशको स्वास्थ्यबाट नै चिन्तित हुनुहुन्थ्यो । अनि अन्तिम अवस्थातिर उहाँले मलाई ‘तिमीसँग घर छैन, मैले पैसा कलेक्ट गर्न सकिन, म बितेपछि अन्तिम दिनहरुमा तिमीले दुःख पाउँछ्यौं कि ? छोराहरु साना साना छन्, पढेका छैनन् तर मैले नाम, इज्जत कमाउन पाएको सफलताको श्रेय भने तिमीलाई नै जान्छ । तिम्रो सहयोग नपाएको भए म यति सफल नहुन पनि सक्थे कि ?’ भन्नुभयो । त्यस दिन मलाई उहाँले त्यति भनिदिनुभयो कि मैले बाध्य भएर भन्नुप¥यो– अब मलाई धन सम्पत्ति केही चाहिँदैन, यति नै मलाई लाख भयो । सायद तपाईहरुलाई पनि थाहा छैन होला, यो हालको घर पनि पछि जग्गा बेचेर किनेका हौं । त्यसैले मलाई आज पनि विश्वास छ, म केही पनि नलिई संसारको कुनै कुनामा गए पनि मलाई उहाँको नाम लिने हो भने बाँच्न कुनै दुःख हुने छैन ।
जहाँसम्म छोराहरुको कुरो छ, बाबुको आदर्शको छापनपरेका छोराहरु विरलै मात्र भेटिन्छन् । उहाँका छोराहरुमा पनि उहाँको छाप परेको छ । कान्छो छोरो शशांक डाक्टर छ । डाक्टरी पेशामा लागेर नेपाली जनताको सेवा गर्दैछ । आँखाको ओखती गर्छ । जेठो प्रकाश राजनीतिमा छ । ऊ पनि जुनसुकै रुपमा होस्, जनताको सेवा गर्दैछ । माइलो छोरा श्री हर्ष थाइल्याण्डमा बस्छ । कम्प्युटर इन्जिनियर पढेको त्यसले थाइल्याण्डमा नै बसेर विदेशीहरुलाई कम्प्युटरबारे पढाउँछ । विपीको भन्दा भिन्दै रुपमा भए पनि प्रकाशको, हर्षको, शशांकको आ आफ्नो क्षेत्रका विशेष योगदान छ, आ–आफ्नै रुप छ । मलाई यसमा सन्तुष्टि छ । विपी आफ्ना छोराहरु यस्ता बनून, उस्ता बनून् भन्ने चाहना राख्नुहुन्नथ्यो । उहाँ छोराहरुलाई एउटा काँटी ठोक्ने मान्छेले पनि यदि ठीक ठाउँमा काँटी ठोक्न सक्छ भने ऊ त्यस क्षेत्रको पर्फेक्ट मान्छे हो, र ठूलो मान्छे हो । त्यसैले तिमीहरुले जुन क्षेत्र पकडे तापनि तिमीहरु त्यो क्षेत्रको ठूलो मान्छे बन्नुपर्छ । म तिमीहरुलाई यो क्षेत्र नै पकड भनेर भन्दिनँ भन्नुहुन्थ्यो । आज छोराहरुको यो कामयाबी देखेर यदि उहाँ जीवित हुनुभएको भए अवश्य निकै खुशी हुनु हुनेथियो ।
त्यस्तै भाइहरुमा पनि उहाँको धारणा बेग्लै थिएन । गिरिजाबाबुमाथि पनि सान्दाजुलाई विश्वास छँदै थियो । भाइले गर्न सक्छ भन्ने दृढ विश्वास थियो र आखिर गिरिजाबाबुले गरिहाल्नुभयो । उहाँले जसरी होस् विपीको लक्ष्यसम्म पुग्न आफ्नो अन्तिम समयसम्म प्रयास गर्नुहुन्छ भन्ने मलाई पूर्ण विश्वास छ । अब विपी नै भएर त कसैले पनि गर्न सक्दैन । किनभने भगवानले सबैलाई आ–आफ्नै तरिकाले बनाएको छ । तर अन्तिम अवस्थासम्म उहाँले जे गर्नुहुन्छ, जनताको हित हेरेर नै गर्नुहुन्छ भन्ने म विश्वास गर्छु । जहाँसम्म सान्दाजु भारतको आन्दोलनमा सरिक भएबाट यहाँ सान्दाजु भारतका मान्छे हुन् भन्ने भ्रम जनतामा फैलाइएको छ, त्यो वाहियात कुरा हो । हर मानवको यो कर्तव्य हो कि मानवलाई आफ्नो क्षमताले भ्याएसम्म सहयोग गर्नुपर्छ । त्यसबेला भारतमा ब्रिटिश सरकार थियो, भारतीय मान्छेहरुलाई अन्यायमा राखिएको थियो, त्यो अन्यायबाट मुक्ति दिलाउन उहाँ त्यस आन्दोलनमा सरिक हुनुभयो । यदि त्यही किसिमको दमन बेलायतमै भएको भए उहाँ त्यही पनि जनताको पक्षमा लड्न जानु हुनेथियो । त्यसैले त उहाँले आफ्नो प्राण हत्केलामा राखेर नेपालका अत्याचारी राणाहरुलई सत्ताबाट हटाएर प्रजातन्त्र ल्याई, नेपाली जनताको मुक्तिको श्वास फेराउन, क्रान्तिको नेतृत्व लिनुभयो । मान्छेलाई मान्छेकै व्यवहार गरिनुपर्छ भन्ने उहाँको धारणा थियो । यदि उहाँ भारतइि पक्षकै मान्छे हुनुहन्थ्यो भने उहाँ किन नेपाल फर्किनुहुन्थ्यो र अधिकांश जीवन दुःख खपेर बाँच्नुहुन्थ्यो । धन, दौलत, मान, सम्मानको लागि भारतमा उहाँलाई केको कमी हुन्थ्यो र ? तर उहाँ नेपालको हित चिाउनुहुन्थ्यो र आफ्नो स्वार्थ त्याग्न सक्ने व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो । सान्दाजु त पोलिटिसियन मान्छे, उहाँका बारेमा चल्ने यस्ता मामुली कुराहरुको केही माने थिएन तर मलाई शुद्ध यहाँ त्यस्तै ठान्दथे । जब मैले डान्स स्कूल खोलेँ, त्यहाँ म शास्त्रीय नृत्यहरु सिकाउँथे । ती नृत्यहरु दक्षिण भारतीय शैलीका त अवश्य थिए तर ती नितान्त भारतीय निधि थिएनन् किनभने कलालाई कुनै पनि भोगोलिक सीमाले बाँध्न सक्दैन । कुनै पनि कला शैली विशेष हुन्छ तर राष्ट्र विशेष हुँदैन । कला, त्यसमा पनि नृत्यकला त भगवानको प्रार्थनाजस्तै हो । हिन्दी भाषामा गरे हिन्दी प्रार्थना, नेपालीमा गरे नेपाली, चिनियाँमा गरे चिनियाँ तर प्रार्थना त प्रार्थनै हो, भगवान्को प्रार्थना । किनभने भगवान त नेपाली, अंग्रेजी, चिनियाँ हुँदैन ।
तर यदि अनुभवको कुरा गर्ने हो भने हामिलाई बढी आत्मीयता देखाउथे । त्यसका धेरै कारणहरुमध्ये मैले बुझेको के भने भारतीयहरु विपीले लगाएको गुण बिर्सन सक्दैनथे र उहाँले एक समयमा गर्नुभएको मद्दतको बदलामा हामीलाई सधै मद्दत गर्न तयार रहन्थे । हाम्रो हिन्दू शास्त्रले सिकाएजस्तै अर्कालाई मद्दत गर्नुपर्छ भन्ने उनीहरुको धारणा थियो । तर यसो भनेर हामीलाई नेपालका नेपालीहरुले मद्दत गरेका छैनन् भन्ने हैन तर तुलनात्मकरुपमा भारतीयहरुले नै बढी गरेको मैले महसुस गरेको छु । हुन त म नेपालमा पाँच वर्ष जति मात्र बसे, त्यसैले मलाई त्यस्तो महसुस भएको मैले ठानेकी छु । किनभने नेपाली ग्रामीणहरु विपीलाई असाध्यै मद्दत गर्छन्, श्रद्धा गर्छन् भन्ने मैले सुनेकी छु । देख्न भने पाएको छैन किनभने मैले गाउँ, गाउँ घुमेकी छैन । म धेरैजसो भारतमै बसे । सुशीलाजी, कहिपे, हम आपकी क्या मद्दत गरेँ? भनेर सोध्न आउने हजारौं भारतीयहरु मैले भेटेकी छु । यहाँ मैले त्यस्ता थोरै नेपालीहरु मात्र भेटेकी छु, किनभने मलाई थाहा छ, हाम्रो मुलुक गरिब छ, यहाँका मान्छेहरु मनका धनी भएर पनि धनका गरिब छन् । त्यसैले मान, सम्मान, माया, गरे पनि मद्दत गर्न सक्ने मान्छेहरु (नेपालीहरु) मैले कमै भेटेकी छु । तर त्यो सहयोग भने भारतीयहरुको भन्दा नेपालीको कम छैन भन्ने मैले अनुभव गरेकी छु । अझै पनि मलाई भारततिर जाँदा ‘आप विपी कोइरालाकी कोई लगती है ?’ भनेर सोधे भने ‘हा मै उन्की वाइफ हुँ’ भन्न लाज लाग्छ । भारतमा अझै सान्दाजुलाई आदर गर्छन् । सान्दाजुको नामले मलाई महत्व दिन खोज्दा भने मलाई लाज लाग्छ । किनभने मलाई उहाँको महानताले कुनै आकर्षण पैदा गर्न सकेन । उहाँ आफ्नै क्षेत्रमा बहुचर्चित हुनुहुन्छ, म आफ्नो छुट्टै परिचय बनाउन चाहन्छु । आफ्नो परिचय बनाउने क्रममा उहाँले दुःख पाएर जानुभयो भने म पनि त्यही गर्छु । उहाँकै आदर्शमा म जीवनपर्यन्त लागिरेहकी छु, लागिरहने छु ।
हाम्रो मुलुकमा शिक्षाको कमी छ । अब अहिल्यै पनि भर्खर प्रजातन्त्र आएको छ । तर सँगसँगै रोजै तोडफोड, हा–हु, जुलुश, हंगामा भयरहेको छ, यसरी त Democracy Stable हुँदैन । Democracy Stable गर्ने त प्रत्येक मान्छेको कर्तव्य हो । गिरिजाप्रसाद प्रधानमन्त्री हुन् कि मनमोहन हुन् कि साहाना हुन् कि जो सुकै हुन्, नेपालमा Democracy maintain हुनुपर्छ । राजालाई हामीले उनको स्थानमा मान्नुपर्छ र प्रजातन्त्र बचाएर राख्नुपर्छ । यसो भयो भने यो मुलुक बच्छ, सबैले मुलुक बचाउने उद्देश्य पो राख्नुपर्छ । खचर–पचर, उसले यसो ग¥यो भन्यो, सडकमा उफ्रयो, उसले त्यसो गर्यो भन्यो सडकमा उफ्रयो यसो गर्नु हुन्न । म दिक्क भएकी छु यो सबै सुनेर । किन मान्छे मान्छेबीच यस्तो शत्रूता बढेको ?किन मान्छेहरु यस्तरी स्वार्थ भएका ? सबैलाई कुर्सी चाहिएको छ, धन चाहिएको छ । किन चाहियो कुर्सी ?म बूढी त यहाँ एउटा कुनामा बसेर त देशको बारेमा चिन्तित छु भने नेताहरु किन मुलुकको भविष्यबारे सोच्दैनन् ?म त पार्टीको साधारण सदस्यसम्म पनि छैन । आज कांग्रेसको सरकारको खुट्टा तान्दा प्रजातन्त्र पनि ढल्छ, लहरो तान्दा पहरो गर्जिन्छ । कांग्रेस सरकार ढल्यो भने त सबै ढल्छन्, अनि के हुन्छ ?त्यो भावना बुझेका छन् र मान्छेहरुले ? त्यो बुझेदेखि यस्तो हुने नै थिएन । कम्युनिष्टहरु उनीहरुमा पनि धेरै चेन्ज आएको हुनुपर्छ । पहिलोका जस्ता Autocrat कम्युनिष्टहरु त छैनन् नि अब । त्यसकारण उनीहरुले पनि यो बुझ्नुपर्छ कि यो प्रजातन्त्र ल्याउन जति कष्ट भोगे त्योभन्दा बढी कष्ट यसलाई बचाउन भोग्नुपर्छ । किनभने प्रजातन्त्रमा सबैको बराबर हक र अधिकार छ । यहाँको सम्पत्ति सबै सार्वजनिक सम्पत्ति हो, यसलाई हामीले तोडफोड गर्नुहुँदैन भन्ने उनीहरुले बुझ्नुपर्छ । हिजो अस्पतालमै तोडफोड मच्चाएछन् । त्यहाँ त थरिथरिका बिरामी हुन्छन् ।त्यस्तो सिरियस ठाउँमा तोडफोड मच्चाउनुहुन्छ ?मनमोहनजी पनि त्यहाँ थिए रे । उनले नियन्त्रण गर्नुपर्दैन ?बाहिर जे गरे पनि अस्पतालभित्र त अस्पतालकै नियम कानूनहरु हुन्छन् । त्यहाँ त त्यसको पालना गरिनुपर्ने थियो । किन गरेनन्, मैले बुझ्न सकिनँ ।
गणेशमानजी, किशुनजी, गिरिजाबाबु तिनै जना मसँग आत्मीय हुनुहुन्छ । उहाँहरु सबैले मिलेर काम गर्नुहुन्छ भन्ने मलाई एकदम विश्वास छ । म त मनमोहनजीसँग पनि यही अनुरोध गर्छु कि तपाईहरु पनि मिलेरै काम गरिदिनोस्, गिरिजाबाबुको जत्तिकै तपाईको पनि मुलुकको विकास गर्ने भूमिका छ । देशमा यत्रो संकट छ । झगडा नगर्नोस् । अहिले झगडा गर्ने टाइम छैन । मान्छेहरु खान नपाएर मरिरहेका छन्, पहिले तिनीहरुलाई हेरिदिनोस् । यस्तो समयमा आफ्नो स्वार्थ बिर्सेर हामीले मुलुकको स्वार्थमा ध्यान दिनुपर्छ । मलाई विश्वास छ, यो दूरी छिट्टै टुंगिन्छ किनभिने गणेशमानजी, किशुनजी, मनमोहनजी र अरु थुप्रै देशका लागि जन्मेका नेताहरु हुन् यी आफैमा झगडा गरेर देशलाई दलदलमा फसाउने पाप गर्न सक्दैनन् । कुनै पनि व्यक्ति वा पार्टीले संकुचित स्वार्थ त्याग्न सक्नुपर्छ । आज म नै अभावमा बाँचेकी छु । मान्छेलाई जति भए पनि पुग्दो रहेनछ । मैले अस्ति किशुनजीसँग, हिजोआज गिरिजाबाबुसँग केही माग्न सक्छु तर मैले त्यसो गरिनँ । किनभने सान्दाजु सधै आफ्नो स्वार्थ त्याग्नुपर्छ भनेर सिकाउनुहुन्थ्यो, मैले त्यसै गर्न सिकेकी छु ।
‘शत्रूलाई पनि समेट्न सक्नु महानता हो’ भन्ने हामी आफै आफै लडेर मर्न खोज्दा शत्रू समेटिन्न र हामीलाई कसले बचाउँला ? जनताले आफ्नो स्वार्थ लिएर उत्रिदियौं भने त तुरुन्तै भगवानले पनि पुर्याउन सक्दैनन् । मैले सान्दाजुबारे जानेका कुरा यति नै हुन् । मैले भनिसके विपीको राजनीतिबारे म त्यति अनुभवी छैन । मैलेभन्दा उहाँका बारेमा जान्ने थुप्रै ठूला मान्छेहरुसँग पनि आग्रह गर्नुस्, उहाँहरुको पनि विचार संकलन गर्नोस् । सान्दाजुका बारेमा जान्ने मान्छेसँगै उहाँबाट सिकेका कुरा मरेर जान सक्छ । त्यसै यो स्मृतिग्रन्थलाई ठूलो बनाउनोस्, त्यो अमर हुन्छ । तपाई, हामी मरेर जान्छौं, पुस्तक मर्दैन र त्यसले नयाँ विद्यार्थीहरुलाई सान्दाजुलाई चिन्न मद्दत गर्नेछ ।
कुराकानीमा आधारित बिपी पत्नि श्रीमती सुशीला कोइरालाको यो आलेख बिपी स्मृति ग्रन्थबाट साभार गरिएको हो ।
प्रकाशित मिति: २४ भाद्र २०७३, शुक्रबार १५:४६