जिल्ला परिचय
जिल्ला — दोलखा
१. दोलखा जिल्लाको उत्पत्ति
दोलखा जिल्ला हालको संघीय संरचनाको अन्तर्गत प्रदेश नम्बर तीन अन्तर्गतको अवस्थित एक हिमाल र पहाडी भू–भाग रहेको जिल्ला हो । यद्यपि राज्यले संघीय संरचनालाई व्यवहारिक रुपमा अवलम्बन गर्न बॉकी नै छ । व्यवहारिक रुपमा अहिले पनि राज्यले संघीय संरचना अवलम्बन गर्नु पूर्वको राजनैतिक विभाजन अन्तर्गत नै गतिविधिहरु सञ्चालन भइरहेका छन । जसअनुसार दोलखा जिल्ला नेपालको मध्यमाञ्चल विकास क्षेत्र अन्तर्गत जनकपुर अञ्चलमा पर्दछ । विक्रम सम्बत २०१८ सालको प्रशासनिक विभाजनसँगै दोलखा जिल्ला एक अलग जिल्लाका रुपमा अस्तित्वमा आएको हो । २०१८ साल पूर्व यो जिल्लाको भू–भाग तत्कालीन प्रशासनिक विभाजन अन्तर्गत पूर्व २ नं. गोश्वराको प्रशासनिक इकाईको रूपमा रहेको थियो । २०१८ मा जिल्लाको रुपमा अस्तित्वमा आए पनि विक्रम सम्बत २०२४ साल पश्चात् मात्र यस जिल्लामा जिल्लास्तरीय कार्यालयहरू स्थापना हुन थालेका हुन् । त्यसभन्दा पहिले रामेछाप र दोलखाको एउटै प्रशासनिक इकाईबाट काम कारबाही हुने गरेको थियो ।
तर हालको दोलखा जिल्लाबारेको इतिहास शिरोमणि स्व. श्री बाबुराम आचार्यको यो ‘दोलखाको इतिहास नलेखिकन नेपालको इतिहास लेखन पूरा हुँदैन’ कथनले के प्रष्ट गर्दछ भने दोलखा जिल्लाको इतिहास समग्र नेपालको इतिहाससँगै जोडिएको छ । इतिहासलाई केलाउँदा हालको दोलखा जिल्ला १६ औं १७ औं शताब्दीतिर एक स्वतन्त्र राज्यको रुपमा रहेको देखिन्छ । स्वतन्त्र दोलखा राज्यको मध्यकालीन सीमानामा पूर्वमा दूधकोशी, पश्चिममा दोलालघाट, उत्तरमा तिब्बतको सीमाना र दक्षिणमा तिरहुत राज्यको सीमाना रहेको कुरा इतिहासबाट जान्न सकिन्छ । दोलखाको इतिहासलाई केलाउँदा तत्कालीन कान्तिपुरमा किराँतहरुको शासन चलिरहँदा कान्तिपुरबाट किराँतहरु दोलखामा उपनिवेश कायम गर्न आइ हालको किराँतीछापमा बसेको र पछि १४ औं शताब्दीमा भारतका मुगल सम्राट समसुद्धिनको आक्रमणबाट उक्त बस्ती ध्वस्त भइ हालको दोलखा वस्ती बसेको हुनसक्ने अनुमान गरिएको छ ।
इतिहासमा उल्लेख भए अनुसार काठमाडौंमा मल्ल राजा यक्ष मल्लको शासन हुँदा दोलखामा कीर्तिसिंह सामन्ती शासकका रूपमा शासन गरिरहेका थिए । कीर्तिसिंह वि.सं. १५३१ सम्म शासन गरेको र उनको निधन पश्चात उनका छोरा उद्धवदेव दोलखाको राजा भए । त्यसबेला उद्धवदेवले आफ्नो नामको अगाडि ‘दोलखाधिपति’ लेख्ने गरेका थिए । स्वतन्त्र रुपमा रहेको दोलखा राज्यमा उद्धवदेव पछि नन्ददेव, उजोतदेव, गोबिन्ददेव, इन्द्रसिंहदेव, जयनारायणदेव, जितदेव, रुपनारायणदेव आदिले राज्य गरेको मानिन्छ । एक शताब्दीजति स्वतन्त्र राज्यको रुपमा रहको दोलखालाई कान्तिपुरका राजा शिवसिंहले वि.सं. १६५५ मा भिष्मदेवलाई युद्धमा पराष्त गरी ठकुराइमा राज प्रशासन चलाएको मानिन्छ । इन्द्रिसंह दोलखाका राजा हु‘दा चाँदीको मोहरमा आफ्नो नामको टक छापी प्रचलनमा ल्याएको र उनले आफूलाई ‘राजाधिराज’ समेत घोषणा गरेको कुरा ईतिहासकारहरु उल्लेख गर्दै आएका छन । दोलखामा ठकुराई राज प्रशासनका अन्तिम ठाकुर महिन्द्र सिंहले दोलखाको कार्यभार आफ्ना उत्तराधिकारीको रुपमा छोरा निलनारायण मल्ललाई सुम्पेको बेला गोरखाका राजा पृथ्वीनारायण शाह नेपालको एकीकरण गर्ने कार्यमा लागिरहेका थिए उनले दोलखालाई आफ्नो कब्जामा पार्ने योजना अनुरूप पृथ्वीनारायण शाहले तुलाराम पाण्डे र कहरिसंह बस्न्यातका हातमा दोलखाली प्रधानहरूलाई ‘नालदुम पूर्व मेरो अम्बल भयो तिमी प्रजापात्र हौ मेरो हजुर्मा आओ तिम्रो रक्षा गरुला’ भनेर पत्र पठाएपछि दोलखालीहरूले मंजुर गरे पश्चात वि.सं. १८११ मा गोरखा राज्यको सीमाना दुधकोशीसम्म विस्तार भइ हालको दोलखा जिल्लाको भू–भाग बृहत नेपालको सीमाना अन्तर्गत आएको मानिन्छ ।
२. दोलखा जिल्लाको नामाकरण
हालको दोलखा पहिला अभयपुरको नामबाट चिनिन्थ्यो रे धनबज्र बज्राचार्य र टेक बहादुर श्रेष्ठद्वारा लिखित दोलखाको ऐतिहासिक रुप रेखामा उल्लेख भए अनुसार बाटो मल्लकालको उत्तरद्र्धसम्म तत्कालीन दोलखाको भुभाग अन्तर्गत रहेको विगु हुँदै कुती, खासा हुँदै भोट जाने बाटो, लामाबगर, रचि (लप्चि) भइ भोट जाने व्यापारिक बाटो रहेको थियो । व्यापार गर्न आउँदा जाँदा त्यस क्षेत्रमा कुनै डर त्रास नभइ सुरक्षित स्थान भएकोले उक्त स्थानलाई पहिला अभयपुर भनेर चिनिन्थ्यो भन्ने भनाइ रहेको छ भने कसैको भनाइ अनुसार दोलखा राज्यको शासन व्यवस्थामा सात सुरक्षा घेरा भएको कारणले दोलखालाई अभयपुर महापतन भनिन्थ्यो भन्ने रहेको छ । तत्कालीन अभयपुरपछि दोलखा नामबाट चिनिदै आएको र यस जिल्लाको नाम दोलखा कसरी रहन गयो भन्ने बारे विभिन्न जनश्रुतिहरु व्याप्त रहँदै आएका छन् ।
पहिलो जनश्रुति अनुसार प्राचीन समयमा भारतमा भएको मुसलमानहरूको अत्याचारको समयमा भारतवाट भागेर आएका एक जोगी गौरीशंकर हिमालको काखमा रहेको एउटा गुफाभित्र तपस्या गर्न थाले । लामो र कठिन तपस्या पश्चात भगवान शिवबाट बरदान प्राप्त गरेका कारण ती जोगी खुसी भएर एकपटक सबैतिर चक्कर लगाएर आउँछु भनि हिँडे । तर उनी जति घुमे पनि त्यही ठाउँमा पुग्दथे । एवम् रीतले दुई लाख पटक चक्कर मार्दा पनि अन्यत्र कहीं पुग्न नसक्दा पहिले आफूले तपस्या गरेको गुफामा आइ बस्न थालेछन् । यसरी दुई लाख पटक घुम्दा पनि त्यही स्थानमा आएकाले सो स्थानलाई दोलाख भनिन थालियो र पछि दोलाख शब्दको अपभ्रंस हुँदै दोलखा नाम रहेको मानिन्छ ।
दोस्रो जनश्रुति अनुसार वि.सं. सातौं शताब्दीमा भारतको बिहार र तिब्बतको व्यापार दोलखाको बाटो हुँदै हुने गर्दथे । यो मार्ग खुलेपछि दोलखालाई ‘वनगढ’ को रूपमा विकसित गरियो । उक्त वनगढमा काठमाडौं उपत्यकाबाट ७०० नेवार परिवार झिकाइ त्यस ठाउँमा बस्ती बसाइयो । यसरी बस्ती विकास भए पश्चात यस वनगढको कुथरे अधिकरणबाट वार्षिक २ लाख प्राप्त हुने भएकोले यसको नाम दुई लाखा रहन गयो । पछि दुइलाखाबाट दोलाखा र दोलाखाबाट दोलखा नाम रहन गएको भन्ने भनाइ छ ।
तेस्रो जनश्रुति अनुसार यो जिल्ला तिब्बतको नजिक रहेको र तिब्बती भाषामा “दो” को अर्थ ढुङ्गा, “ल” को अर्थ मन्दिर र “खा” को अर्थ घर हुनेहुँदा यस जिल्लामा प्रशस्त मात्रामा ढुङ्गाबाट बनाइएको मन्दिर र घरहरू भएकोले यस जिल्लाको नामाकरण दोलखा रहन गएको मानिन्छ ।
दोलखा जिल्लाको नामाकरणमा जे जस्ता किम्बदन्ती रहेता पनि यसलाई ज्यादै पुरानो नगरको रुपमा चिन्न सकिन्छ । र यस जिल्लाले प्राचीनकालदेखि नै आफ्नो छुट्टै आर्थिक, सामाजिक, धार्मिक र राजनैतिक पहिचान कायम राख्दै आएको पाइन्छ ।
३. संक्षेपमा दोलखा जिल्ला
४. भौगोलिक बनावट तथा भू–उपयोग
दोलखा जिल्लाको अधिकांश भू–भाग उच्च पहाड तथा हिमालले भरिपूर्ण रहेको छ । समथर भूभागको रूपमा यस जिल्लामा पहाड र हिमालको खोच, नदी किनार, टार र बेसी गरी नगन्य मात्रामा भएको अनुमान छ । भू–धरातलीय स्वरूपको आधारमा ३५ प्रतिशत भूभाग उच्च हिमाली भेगमा, ४० प्रतिशत भूभाग उच्च पहाडी भागमा र २५ प्रतिशत भूभाग मध्य पहाडी भागले ओगटेको छ । भूउपयोगका हिसाबले यस जिल्लाको कूल क्षेत्रफल २१४,२८७ हेक्टरमध्ये कृषि क्षेत्रले २६.४५ प्रतिशत, वन क्षेत्रले ४७.३७ प्रतिशत, घाँसे मैदान (चरण भूमि) ले १३.७७ प्रतिशत जमिन ओगटेको छ भने २.६४ प्रतिशत जमिन हिउँले ढाकेको, ६.४१ प्रतिशत जमिन पर्ती रुपमा रहेको, ३.३० प्रतिशत जमीन पानीले ओगटेको देखिन्छ ।
५. दोलखा जिल्लाको जनसांखिक विवरण
दोलखा जिल्लाको उत्पति पश्चात भएका जनगणनाहरुलाई हेर्दा वि.सं. २०२८ सालमा यस जिल्लाको कूल जनसंख्या १३०,०२२ जना थियो भने वि.स. २०३८ सालमा १५०,५७६ जना पुगेको, वि.स. २०४८ मा १७३,२३६ जना पुगेको, वि.स. २०५८ सालमा २०४,७४४ जना पुगेको र वि.स. २०६८ आइपुग्दा १८७,५५६ जना पुगेको देखिन्छ । वि.सं. २०६८ को जनगणना अनुसार दोलखा जिल्लाको जनसंख्याको चरित्र संक्षेपमा यसप्रकार रहेको देखिन्छ ।
६. दोलखा जिल्लाका नगरपालिका र गाविसहरु
७. दोलखा जिल्लाका धार्मिक तथा पर्यटकीय स्थलहरू
क) दोलखा भिमसेन मन्दिर
दोलखा जिल्लामा अवस्थित भीमेश्वर मन्दिर नेपालकै प्रसिद्ध देवस्थल मानिन्छ । यो मन्दिर दोलखा जिल्लाको सदरमुकाम चरिकोटबाट ४ किमी उत्तरपूर्वमा रहेको छ । भिमेश्वर मन्दिरमा धार्मिक पर्यटकको घुइँचो लाग्छ । संस्कृतिकर्मी शान्तकृष्ण श्रेष्ठका अनुसार भिमेश्वरको दर्शनबिना पशुपतिनाथको दर्शन अपुरो मानिन्छ । त्रिभूज आकारको अमूर्त कालो शिलामूर्तिलाई मिमेश्वर, भीमसेन या भैरवको रूपमा पुजिन्छ । यसलाई एक शीला तीन अबतारको रुपमा हेरिन्छ । यस मूर्तिलाई महादेव पशुपतिको रूपमा मान्ने र रुद्री पूजा गर्ने गरिन्छ । याहाँ भीमसेन, भैरवको रूपमा वली पूजा समेत गरिन्छ । यस भीमेश्वर, भीमसेनमा साधारण पूजादेखि पञ्चवली र एकल पूजा (याकर पूजा) समेत गरिने परम्परागत चलन छ । भीमेश्वरको पूजाको लागि गुठीको व्यवस्था भएको छ । जसमा ४ गुठीयार र ४ टहलुवाहरू छन् । गुठीयारको काम नियमित रूपमा राकिय (रासपूजा) पूजा, चाडपर्व अनुसारको विशेष पूजा गर्नु हो भने टहलुवाहरूको काम मन्दिर र इधर भगवानको पूजा सामान ठीक गर्नु र चल सम्पत्ति रेखदेख गर्नु हो । रुद्रीको साथै वलीपूजा गर्ने चलन कहिलेदेखि भयो यकिन गरी भन्न सकिने अवस्था नभए पनि स्थापना कालदेखि भइरहेका अनुमान छ । वलीपूजाको बेला महादेवशिव चुडामणिमा (दोलखा भीमसेन चुडामणि) गएर बस्नहन्छ र भीमसेन भैरवले मात्र वली पूजा ग्रहण गर्नुहुन्छ भने जनधारणा छ । भीमसेन भीमेश्वर मूर्तिबाट रातो र सेतो तल चूडामणिको टप्पामा बाँधिएको हुन्छ ।
यो भीमेश्वर भीमसेनको मूर्ति कहिले कसले स्थापना गरेको हो एकिन गर्ने आधार प्रमाण हालसम्म भेटिएको छैन । तर यस ऐतिहासिक मन्दिरको स्थापना किरातकालमा भएको अनुमान छ । वडा दशैंमा पूजा संकल्प गर्दा किराँत कालीन देखिका राजा महाराजाहरूको नाम लिने चलन छ । जस्तो हाइहाइ राजा, सुइसुइ राजा, डवाफे गोंस, तुफी गोंस राजा, गोल्मा राजा, लिच्छवी कालिन, मल्लकालीन, पात्रवंशी राजा तथा गद्धिसिन श्री ५ महाजारधिराज समेतको नाम लिने गरिन्छ । महाभारतको युद्ध पछि नै भीमसेनको मूर्ति स्थापना गरिएको अनुमान छ । भीमसेनको मूर्तिको साथै दायाँतर्फ आमा कुन्ति, बायातर्फ पत्नी द्रौपति र यसपछिको दाया वाया उत्तर दक्षिणमा भाइ नहकुल सहदेवको साधारण शिलामूर्ति स्थापना गरिएको छ । पाँच पाण्डव मध्येका युधिष्ठीर र अर्जुनको भने नाम निसाना छैन ।
किम्बदन्ति अनुसार पाँच पाण्डवहरू गुप्तवास जाने बेलामा यही भीमसेन मन्दिरको केही पूर्वतर्फको चामपूजा भन्ने डाँडामा बसी श्री गौरी शंकरको प्राथना गरेका थिए भन्ने भनाइ छ । कालान्तरमा भरियाहरूले भात पकाउनको लागि २ गोटा ढुंगा खोजी ल्याइ यही त्रिभुजमा जोडी चुलो बनाए । भात पकाउँदा त्रिभुजतर्फको भात काँचै भएकोले रीसले पनि उसले हिर्काउँदा दाहिनेतर्फ चोइटा गइ दुध र रगत मिश्रति तरल पदार्थ वनेको देखि १२ जना भरियाहरू डराइ यो साक्षत भगवान रहेछ भनि माफी मागी पूजा गरी आफ्नो बाटो लागेको भन्ने भनाइ छ । २०३०÷०३१ सालसम्म सुनखानीका १२ भरियाका सन्तानहरूले प्रत्येक बडा दशैंको अष्ठमीको दिन १२ बोका पूजा गर्ने चलन थियो रे । पछि जनसाधारणदेखि राजा महाराजाहरूले पनि पूजा गरी जग्गा जमिन गुठी राखेको र सुनचाँदीका गहना समेत चढाएको देखिन्छ । मुख्य रुपमा दोलखा भीमसेनलाई व्यापारीहरूको इष्टदेवको रूपमा पुजिन्छ ता पनि बडा दशै, चैते दशै , कार्तिकमा महास्नान पूजा, भीम एकादशी, शिवरात्री, रक्षा बन्धन, आदि पर्वहरूमा विशेष पूजा र भिड लाग्ने गर्दछ भने बडा दशैमा ३ राँगो, १२ बोका थमा, हाँस, कुखुराको विशेष बलिपूजा गरिन्छ । श्री भीमेश्वर, भीमसेनलाई देशमा सङ्कट अनिष्ट आउनुपूर्व भीमेश्वरको मूर्तिमा पूर्व सूचकको रूपमा पसिना आउने गर्दछ भन्ने विश्वास जनमानसमा व्यापक रुपमा रहेको छ । थाहा भएसम्म वि.सं. १९९०, १९९७, २००७, २०११, २०१७, २०१८, २०३६, २०४६ र २०५७ माघ १ र २ गते पनि पसिना आएको थियो । यसरी श्री भीमसेन मूर्तिमा पसिना आउँदा पसिना पुछेको कपास पहिले पहिले राजदरबार पठाउने र त्यहाँबाट बली पूजा पठाउने चलन थियो भन्ने स्थानिय व्यक्तिहरूको भनाइ छ ।
ख) कालिञ्चोक भगवती
दोलखा जिल्लामा रहेको अर्को महत्वपूर्ण धार्मिक पर्यटकीयस्थलको रुपमा कालिञ्चोक भगवतीको मन्दिरलाई मानिन्छ । सदरमुकाम चरिकोटबाट करिब १५ किमी उत्तर कालिञ्चोक गाविसमा यो मन्दिर अवस्थित छ । यो मन्दिर समुद्र सतहबाट ३,८४२ मी को उचाइमा रहेको छ । कालिञ्चोक भगवती काभ्रेको पलानञ्चोक भगवती, काठमाडौंको शोभा भगवती र अन्य भगवती समेत ७ भगवती दिदी बहिनीहरु मध्ये एक बहिनीको रुपमा रहेको किम्बदन्ती छ । पदयात्राको दृष्टिकोणले रमणीय स्थल कालिञ्चोक डाँडामा रहेको यो मन्दिरबाट मनोरम रोलवालिङ हिम श्रृङ्खला र मनोरम प्राकृतिक दृष्यहरूको अवलोकन गर्न सकिन्छ । कालिञ्चोक भगवती चरीकोटदेखि ६ घण्टाको पैदल दूरीमा पर्दछ । यो हिन्दूहरूको लागि एक प्रसिद्ध तीर्थस्थल मानिन्छ । हाल भने चरिकोटदेखि करिब १७ किलोमिटर दूरीमा रहेको कुरी बजारसम्म कच्ची मोटरबाटो बनेको छ । यद्यपि यस बाटोमा नियमित सार्वजनिक सवारी साधन उपलब्ध छैन । कुरी बजारदेखि उकालो करिब १ घण्टा पैदल यात्रा गरी कालिञ्चोक भगवती स्थानमा पुग्न सकिन्छ ।
ग) शैलुङ्गेश्वर महादेव
सदरमुकाम चरिकोटबाट करिव २० किमी दक्षिणमा शैलुङ्गेश्वर डाँडामा शैलुङ्गेश्वर महादेवस्थान रहेको छ । यो शैलुङ्गेश्वर महादेवस्थान समुद्र सतहबाट ३,५०० मिटरको उचाइमा रहेको छ । साना ठूला गरेर १०० वटा थुम्काहरू रहेकोले यस स्थानलाई शैलुङ्ग भनिएको भन्ने भनाइ रहेको छ । यस स्थानबाट सुन्दर प्राकृतिक दृष्यावलोकन गर्न सकिन्छ ।
घ) देउलाङ्गेश्वर महादेव
देउलाङ्गेश्वर महादेवको मन्दिर दोलखा जिल्लाको उत्तरी क्षेत्रमा रहेको प्रसिद्ध तिर्थ स्थल हो । यो मन्दिर दोलखा जिल्लाका ओराङ र लामाबगर गाविसको सीमानामा रहेको छ । यस मन्दिरमा विशेष गरी स्वस्थानी पूर्णिमाको दिन ठूलो मेला लाग्ने गर्दछ । किम्बदन्ती अनुसार सत्य यूगमा महादेवले सत्यदेवीलाई जोगीको भेषमा विवाह गरी ल्याउँदा यस मन्दिरसँगै रहेको कुटीमा राखेको र सत्यदेवीले विलौना गर्दा खरले छापेको सो कुटीको भित्तो च्यातिएको भन्ने भनाइ रहेको छ । उक्त कुटी मन्दिरसँगै अझै पिन देख्न सकिन्छ ।
ङ) हलेशी महादेव
दोलखा जिल्लाको माली गाविस स्थित वडा नं ६ लामा गाउँमा रहेको हलेशी महादेव यस जिल्लाको अर्को महत्वपूर्ण धार्मिक पर्यटकीय स्थल हो । साउन महिनाको जनै पुर्णीमा यस हलेशी महादेवमा ठूलो मेला लाग्छ । यस ठाउँबाट चेर्दुङ डाँडा, ठोसो खोला, तामेडाँडा लगयतका प्रकृतिले मनमोहक ठाउँको अवलोकन गर्न सकिन्छ । यस ठाउँमा जानको लागि यातायातको राम्रो सुविधा भएकाले पर्यटकहरुका लागि सजिलो पर्यटकीय स्थल मानिन्छ ।
च) विगु गुम्बा
विगु गुम्बा जिल्ला सदरमुकाम चरिकोटबाट १३ कोष उत्तरमा रहेको विगु गाविस वडा नं. ८ मा अवस्थित छ । विगु गुम्बा यस जिल्लाको एक महत्वपूर्ण धार्मिक तथा पर्यटकीय स्थल मानिन्छ । यस गुम्बाको स्थापना विक्रम सम्बत १९९० तिर डुम्पा रिम्पोछे (स्योराव दोर्जे)ले गर्नुभएको विश्वास गरिन्छ । गुम्बा स्रोतका अनुसार हाल करिब ६० जना आनी (महिला भिक्षुणी) हरू रहेको छन् । ती आनीहरुले गुम्बामा नियमित रूपमा पाठपूजा गर्ने, पढ्ने र नयाँ भिक्षुहरूलाई पढाउने कार्य गर्दछन् । गुम्बामा कहिल्यै ननिभ्ने एक निमबत्ती नियमित रूपमा बल्दछ । उक्त गुम्बामा दशैको सप्तमीदेखि एकादशीसम्म बत्ती बाल्ने परम्परा छ । हिन्दू धर्मावलम्बीहरूले दशैं काटमार गरी बली चढाउने परम्परा भएको र सो परम्पराबाट काट मारमा परी मर्ने हाँस, कुखुरा, बोका, राँगा आदिको नाममा बत्ती बालिएको हो भन्ने किम्बदन्ती छ ।
छ) च्छोरोल्पा हिमताल
च्छोरोल्पा हिमताल दोलखा जिल्लाको गौरीशंकर गाविस वडा नं. १ अन्तर्गतको रोलवालिङ्ग उपत्यकामा रहेको छ । पदयात्राका लागि अति नै रमणीय एवम् रोमाञ्चकारी स्थलको रूपमा यो उपत्यका रहेको छ । यस उपत्यकालाई साहसिक पैदल यात्राका प्रख्यात मानिन्छ जसका कारण यसप्रति विदेशी पर्यटकहरू आकर्षित हुने गर्दछन् । यो हिमतालले नेपालकै सबैभन्दा ठूलो हिमतालको मान्यता प्राप्त गरेको छ । यो हिमताल समुद्र सतहबाट ४, ५८० मिटरको उचाईमा रहेको छ । यस तालको उत्पत्ति ५० वर्षअघि भएको अनुमान गरिन्छ । सन् १९६३ मा यो हिमताल ०.२३ वर्ग किमी क्षेत्रफलमा रहेको र सन् १९९७ मा लिएको भू–उपग्रहीय नक्सा अनुसार १.६५ वर्ग किमीसम्म फैलिएको देखिन्छ । यस हिमतालको गहिराइ १३५ मिटर रहेको र उक्त हिमतालमा १० करोड घनमिटर पानी रहेको अनुमान छ ।
ज) गौरीशंकर हिमाल
गौरीशंकर हिमाल हिमाल नेपालको दोलखा जिल्ला तथा चीनको सिमानामा २७० ५९” उत्तरी अक्षांश ८६० २०” पूर्वी देशान्तरमा अवस्थित रहेको छ । रोल्वालिङ हिमालश्रृङ्खलामा पर्ने गौरीशंकर हिमाल नेपालको एक महत्वपूर्ण हिमाल मानिन्छ । हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको अराध्यादेव शिव र पार्वतीको प्रतिक मानिने गौरीशंकर हिमाल धार्मिक आस्थाका कारणले आरोहण गर्न प्रतिबन्ध छ । समुद्र सतहदेखि ७१३४ उचाइमा रहेको गौरीशंकर हिमाललाई आधार मानी नेपालको प्रमाणिक समय निर्धारण गरिएका कारण पनि यस हिमालको महत्व अझ बढेको देखिन्छ ।
झ) जिरी उपत्यका
सगरमाथा प्रवेशद्वारको रुपमा पनि मानिने जिरी उपत्यका दोलखा जिल्लाको एक प्रमुख पर्यटकीय गन्तव्य मानिन्छ । दोलखा जिल्लाको सदरमुकाम चरिकोटबाट ५६ किमी पूर्वमा रहेको छ । यो उपत्यका समुद्र सतहबाट १,९५१ मिटरको उचाइमा रहेको छ । जिरी उपत्यका मनोरम प्राकृतिक सौन्दर्यले भरिएको छ । यसलाई नेपालको स्वीटजरल्याण्ड पनि भन्ने गरिन्छ । नेपालको स्वीजरल्याण्ड भनिने पहिचान बनाएको दोलखाको जिरी पुग्न सदरमुका चरिकोटबाट २ घण्टाको यात्रा तह गर्नुपर्छ । काठमाडौंबाट एक १८४ किलोमिटरको यात्रापछि पुगिने जिरी उपत्यकामा सीमान्तकृत जिरेलहरुको बसोबास रहेको छ । जिरी उपत्यका १,९०५ मिटरको उचाइमा रहेको छ । यस उपत्यकामा सन् १९३८ सालमा स्वीस सरकारले पक्की सडक पु¥याएको थियो । स्वीट्जरल्याण्डको जुरिच सहरको रुपमा जिरीलाई चिनिन्छ । सगरमाथा आरोहणमा जानेहरु र सगरमाथा क्षेत्रमा जाने पैदल यात्रीहरु जिरी हुँदै जाने गरेका छन् । विशेष गरी विदेशी पर्यटकहरु रोल्वालिङ क्षेत्र घुम्न जिरीको सिंगटी हुँदै जाने गर्दछन् । जिरी आसपासका चेर्दुङ र हनुमन्तेबाट रोल्वालिङ क्षेत्रका हिमालहरु, दोलखा र रामेछापका अधिकांश गाउँहरु याहॉबाट देख्न सकिन्छ । यस उपत्यकामा रहेको चेर्दुङ महादेवको दर्शन गरे मनोकांक्षा पूरा हुने धार्मिक विश्वास रहेको छ ।
ञ) जटा पोखरी
समुद्र सतहदेखि करिब ४,५०० मिटरको उचाइमा रहेको जटा पोखरी दोलखा जिल्लाको श्यामा गाविस वडा नं. १ मा रहेको छ । जटापोखरी सदरमुकाम चरिकोटबाट १६ कोष उत्तरपूर्वमा पर्दछ । धार्मिक दृष्टिकोणले अत्यन्त महत्वपूर्ण मानिने उक्त पोखरीमा जनै पूर्णिमाको दिन ठूलो मेला लाग्दछ
ट) बहुला पोखरी
दोलखा जिल्लाको आलम्पु गाविस वडा नं. ९ मा रहेको आमा बाभारे पर्वतको थोरै तलतिर वरिपरि कडा चट्टानको आडमा यो बहुला पोखरी फैलिएको छ । यस पोखरिको लम्बाइ ३०० मिटर र चौडाइ २०० मिटर रहेको र गहिराइ एकीन हुन नसकेको मानिन्छ । नेपाल अधिराज्यकै सबैभन्दा गुणस्तरयुक्त स्लेट खानीका लागि प्रसिद्ध आलम्पु गाविस यस पोखरीको माध्ययमले पनि चिनिन थालेको छ । मनकामना माइले इच्छाएको कुरा पूरा गर्ने किम्बदन्ती जस्तै यस पोखरीले पनि इच्छाएको कुरा पुरा गर्नसक्ने विश्वास गरिन्छ । ऋषि तर्पणी पूर्णिमाको अघिल्लो राति याहॉ ठूलो मेला लाग्ने गर्दछ ।
ठ) हनुमन्ते डाँडा
हनुमन्ते डाँडा दोलखा जिल्लामा रहेको मनोरम प्रकृति तथा धार्मिक स्थल हो । यो जिरी गाविसको वडा नं. १ को पश्चिमी भेगमा रहेको छ । यहाँ साउन पूर्णिमामा ठूलो मेला लाग्छ । यो ठाउँबाट जिरी उपत्यका, चरिकोट बजार भिमेश्वर मन्दिर, शैलुङ जस्ता विभिन्न ठाउँहरुको प्रत्यक्ष दृश्य अवलोकन गर्न सकिन्छ ।
ड) चेर्दुङ डाँडा
समुद्र सतहबाट ३६,०० मिटर उचाइमा रहेको चेर्दुङ डाँडा दोलखा जिरीको उत्तरी भेगमा रहेको सुन्दर रमणिय ठाउँ हो । चेर्दुङ डाँडा जानका लागि जिरी बजारबाट ४ घण्टाको समय लाग्छ । जिरी बजारबाट उकालो चढ्दै बोत्ले, सालङदिङ, दोलाङ्सा, पटसे, क्याङ पोखरी हुँदै चेर्दुङ डाँडा पुग्न सकिन्छ । चेर्दुङ डाँडाबाट गौरीशंकर हिमाल, तामेडाँडा, हनुमन्ते डाँडा, सिगटी, जिरिबजार, पिके डाँडा, शैलुङ डाँडा, सगरमाथा हिमाल, रोल्वलीङ हिमश्रृङ्खला, काठमाडौं उपत्यका, कालिञ्चौक भगवती लगायतका ठाउँहरुलाई एकै स्थानबाट प्रत्यक्ष अवालोकन गर्न सकिने ठाउँ हो ।
ढ) दोलखा बजार
काठमाडौंदेखि १ सय ३४ किलोमिटरको दूरीमा दोलखा बजार रहेको छ । बजारमा नेवार, थामी, तामाङ र दमाइको बसोबास बढी छन् । बजार प्रवेश गर्ने ठाउँमा राजा जयइन्द्रसिंह देवमा समर्पित ढोका निर्माण गरिएको छ । यहाँ मन्दिर र बिहारमात्रै होइन, कलात्मक आँखीझ्याल भएका घर र दरबार पनि छन् । कतिपय कलात्मक घर र दरबार जीर्ण भइसकेका छन् । टक्सार भवन जिर्णोद्वार गरी संग्रहालय बनाउने अभियानमा जुटेको छ, दोलखा बजार । यसबाहेक कुमारी घर, त्रिपुरा सुन्दरी, तलेजु भवानी, महादेव आदिका मन्दिर र ९ वटा चैत्य छन् । यति सानो बस्तीमा मठ, मन्दिर, पोखरीलगायत एक सय १४ वटा सांस्कृतिक सम्पदा छन् ।
८. दोलखा जिल्लाका अन्य धार्मिक तथा पर्यटकीय सम्पदाहरु
प्रकाशित मिति: ३० असार २०७३, बिहीबार १५:०५