१. सप्तरी जिल्लाको नामाकरण
आर्य संस्कृतिको उद्भव स्थलको रूपमा परिचित तथा कुनै समयमा तिरहुत राज्यको एउटा महत्वपूर्ण भागको रूपमा पनि मानिएको सप्तरी जिल्ला नेपालको परिवर्तित राज्य संरचना अन्तर्गत प्रदेश नम्बर दुई र विद्यमान संरचना अन्तर्गत पूर्वाञ्चल विकास क्षेत्रको सगरमाथा अञ्चलको दक्षिणमा समथर भू–भागमा फैलिएको तराई मधेश अन्तर्गतको एक जिल्ला हो ।
वि.सं. २०२२ साल अघिसम्म सप्तरी जिल्लाको सीमाना सुनसरीको लौकहीसम्म र पश्चिममा कमला नदीसम्म पर्दथ्यो । वि.सं. २०२२ सालमा राजनीतिक विभाजनमा कुशहा, हरिपुर, शोभनपुर, मधुवन र श्रीपुरका साथै कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षण रहेको क्षेत्रका कारण हालको सुनसरी जिल्लामा गाभिन पुगे भने कमला नदीदेखि पूर्वको महत्वपूर्ण चार प्रगन्ना सिराहा जिल्लामा गाभिन पुगे पश्चात यस जिल्लाको हालको सिमाना निश्चित भएको हो ।
अन्नको भण्डारको रुपमा पनि सप्तरी जिल्ला प्रख्यात यस जिल्लाको नामाकरणको विषयमा भने भिन्न–भिन्न मतहरू रहँदै आएका छन् । एकथरीका अनुसार सप्तरी सप्त र तरी गरी दुईवटा शब्दले बनेको छ । सप्तको अर्थ सात र तरीको अर्थ वन हुने भएकाले यस जिल्लामा सातवटा वनको श्रृंखला रहेका कारण सप्त तरी भन्दाभन्दै सप्तरी भनिन थालिएको हो भन्ने भनाइ रहेको छ ।
त्यसैगरी यो क्षेत्रमा सप्तऋषिमुनीहरूको वासस्थल रहेकोले सप्तरी रहन गएको हो भन्ने नामाकरणको विषयमा अर्को मत पाइएको छ । तेस्रो मत अनुसार सप्तकोशी नदीको बाढीले वर्षोनी धेरै दुःख दिने गरेकोले सप्तकोशीलाई सात शत्रु अथवा सप्त अरीको अपभ्रंस भइ सप्तरी रहन गएको भन्ने भनाइ पनि छ । जिल्लाको नामाकरण जसरी भएको भए पनि नेपालको हरेक राजनीतिक परिवर्तनहरूमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्दै आएका कारण यस जिल्लाले नेपालको आफ्नो भिन्न राजनैतिक पहिचान पनि बनाउन सफल भएको छ ।
३. संक्षेपमा सप्तरी जिल्ला
४. सप्तरी जिल्लाका नगरपालिका तथा गाविसहरू
नगरपालिका संख्याः ५
१. राजविराज नगरपालिका
२. कञ्चनपुर नगरपालिका
३. शम्भुनाथ नगरपालिका
४. सप्तकोशी नगरपालिका
५. हनुमाननगर योगिनीमाई नगरपालिका
४. भौगोलिक विभाजन
सप्तरी जिल्ला महाभारत पर्वत श्रृङ्खला, चारकोसे जंगल र उर्वरा तराईको समथर भूमिको समीश्रणबाट वनेको छ । यसको भौगोलिक वनावटलाई मुख्य तीन भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ ः
१. उत्तरमा चुरे पहाड
२. मध्यभागमा भावर प्रदेश र
३. दक्षिणमा समथर भूमि
५. प्रमुख नदीनालाहरू
सप्तरी जिल्लाको पूर्वी सीमानामा पर्ने कोशी नदी र पश्चिममा रहेको बलान खोला यस जिल्लाका प्रमुख नदीनाला अन्तर्गत पर्दछन् ।
६. समाज तथा संस्कृति
सप्तरी जिल्लामा विभिन्न ७७ थरीका जति तथा जनजाति समुदायले बसोबास गर्दै आएका भए पनि यादव, थारु, मुसलमान, तेली, धानुक यस जिल्लामा बसोबास गर्ने प्रमुख समुदाय हुन । हिन्दु, बौद्ध र इसाई धर्म मान्नेहरूको सघन बस्ती रहे पनि छिटफुट रूपमा आफ्नो इच्छा अनुसार क्रिश्चियन लगायतका धर्म मान्नेहरूको पनि बसोबास रहेको छ । विभिन्न जातीय समुदाय तथा धर्मावलम्बीहरूको संगम भए पनि एक आपसमा भाइचारा एवम् सामाजिक सद्भावका साथ पुस्तौंदेखि बस्दै आएका छन् ।
७. धार्मिक तथा पर्यटकीय स्थलहरू
क) छिन्नमस्ता भगवती माताको मन्दिर
यस जिल्लामा रहेका विभिन्न धार्मिक तथा पर्यटकीय स्थलहरू मध्ये छिन्नमस्ता भगवती माताको मन्दिर प्रमुख आर्कषणका रुपमा रहेको छ । यस प्रशिद्ध धामकाबारे व्याप्त पौराणिक किम्वदन्तीका अनुसार सन १०९७ मा मुसलमानले कर्नाटक राज्यमा आक्रमण गर्दा कर्नाटवंशी राजा नान्यदेव भागेर पाटलीपुत्र हुँदै मिथिला आइ पुगेर सिम्रौनगढ (बारा) मा राजधानी कायम गरेका थिए ।
यिनै नान्यदेव वंशको पाँचौँ पुस्तामा शक्रसिंह देव राजा भएका पनि उनले नाबालक छोरा हरिसिंह देवलाई राजगद्दीमा राखी निर्र्वािसत जीवन बिताउन सप्तरी आए । त्यसबेला जङ्गलले ढाकिएको यस स्थानमा जङ्गल सफा गर्दा भेटिएको भगवती मूर्तिलाई उनले आफ्नो कुलदेवीको रूपमा स्थापना गरी मन्दिर बनाएर आफ्नो नामबाट देवीको नाम शक्रेश्वरी राखे भन्ने भनाइ छ । पछि राजा शुक्र सिंहको अपभ्रंश भएर नै उक्त गाउँ सखडा हुन गएको र भगवतीलाई सखडेश्वरी भगवती भनेर नै पूजा गर्ने गरिएकोमा पछिबाट देवीको शिर नभएकोले छिन्नमस्ता भगवती भन्न थालिएको भन्ने भनाइ छ ।
नेपाली बृहत् शब्दकोशमा छिन्नमस्ताको अर्थ घाँटी छिनेको र आफ्नो टाउको हातमा लिइ घाँटीबाट निस्केको रगतको धारा त्यसै टाउकोलाई खुवाइ रहेको भन्ने छ । यस कुरा सखडास्थित मूर्तिसँग भने मेल खाँदैन । चाहे जे होस् यस शक्तिपीठ प्रति श्रद्धालु भक्तजनहरूको ठूलो विश्वास छ ।
भनाइ अनुसार करिब सवासय वर्षअघि सखडाको भगवती मन्दिर एउटा गुफाको रूपमा थियो । पछि स्थानीय बासिन्दा च्याखुरी नानी र चुनीलाल ठाकुरले सफा गरी भीक्षाटनबाट सङ्कलित रकमबाट सानो मन्दिर निर्माण गरेका थिएरे । तर सो मन्दिर वि.सं. १९९० सालको भूकम्पमा भत्किएकोले त्यस बेलाका पूजारी अनिरुद्ध ठाकुरले समाजको सहयोगमा टिनको छाना भएको मन्दिर बनाए । पछि मन्दिर जीर्ण हुँदै गएकाले वि.सं. २०२८ सालमा तत्कालीन भारतीय रेल मन्त्री ललित नारायण मिश्रले पक्की मन्दिरको साथै तीन कोठे धर्मशाला पनि बनाउन लगाएका थिए । वि.सं. २०४४ सालमा तत्कालीन राजा वीरेन्द्रले मन्दिर निर्माणको लागि रु. पाँच लाख चढाएर भगवतीको प्यागोडाशैलीमा हालको भव्य मन्दिरको निर्माण गराएका हुनरे ।
मन्दिरभित्र मूलदेवीको रूपमा भगवतीको कालो रङको बुट्टेदार मूर्ति छ । मूर्तिलाई सूक्ष्मरूपले हेर्दा तीनवटा टुक्रा मिलाएर स्थापित गरिएको देखिन्छ । उक्त मूर्तिको पाउतिर राँगाको काटिएको टाउको प्रस्ट रूपमा ढुङ्गामा कुँदिएको छ । मूल मूर्तिको देब्रेपट्टि दक्षिणकाली, महषमर्दिनी र दाहिनेतिर चामुण्डा भैरवी र त्यस्तै कालो रङको अर्को प्रस्तर मूर्ति स्थापित छ । ती मूर्तिहरूलाई पञ्चभगिनी पनि भनिन्छ । मन्दिर पूजा समितिले वर्षका चारवटै नवरात्रमा ५६ प्रकारका परिकार बनाइ मध्यरातमा पूजा गर्ने चलन रहेको छ ।
यहाँ बली प्रदान गर्दा निस्केको रगतमा झिङ्गा बस्दैनन्, रगत लुगामा लागे पनि दाग लाग्दैन, रगत नजिकैको पोखरी मिसिदा पनि पानी रातो नहुने जस्ता आश्चर्यजनक भनाइ सुन्नमा पाइन्छ । छिन्नमस्ता भगवती मनोकामना पूरा गर्ने शक्तिपीठहरूमध्ये एक पीठ मानिएको हुँदा नेपाल तथा भारतका श्रद्धालु भक्तजनहरू बोका, भेंडा, परेवा, हाँस र माछा जस्ता बलिदान सामग्रीसहित दिनहुँ पूजापाठका लागि आउने गर्दछन् । भनाइलाई मान्ने हो भने यहाँ प्रत्येक दिन ५० वटा भन्दा बढी र विशेष पर्व बडा दशैंमा हजारौंका दरले वर्षेनी ३० हजार भन्दा बढी बोका, भेंडा, परेवा, हाँस र माछाको बलि चढाइन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ । दशैंको समयमा यहाँ भव्य मेला लाग्ने गर्दछ ।
ख) अन्य धार्मिक तथा पर्यटकीय स्थलहरू
१. चुरे क्षेत्रमा रहेको चन्द्रवंशी राजाहरूको दरवार
२. खोक्सर प्रवाहाको कनकपट्टी दरवार
३. मानराजाको मानराजा गढी
४. राजविराजको राजदेवी भगवती
५. भारदहको कंकालिनी भगवती
६. शम्भुनाथको शम्भुनाथ मन्दिर
७. मरौटीको कृष्णाराम
८. रूपनगरको विष्णु मन्दिर
९. हनुमाननगरको हनुमान मन्दिर
सहितका धार्मिक एवम् पर्यटकीय स्थलहरूले सप्तरी जिल्लाको महत्वलाई अझ व्यापक बनाएको छ ।
प्रकाशित मिति: १३ असार २०७३, सोमबार १०:२६