धर्मेन्द्र झा
त्यसो त पहिले पनि बुढापाका ‘कर्णाली’सँग तादात्म्य स्थापित गर्न कठिनाई अनुभव गर्दथे । उनीहरुको आरोप छ— युवाले उच्चारण विगारे । ‘करनाल’को अर्थ र मान्यताको तिरस्कार गरे । कर्णाल र कर्णाली भन्न थाले । अहिले समय—सन्दर्भ बदलिएको छ । विगत र वर्तमान सच्याउने प्रयास गरिरहेका स्थानीय वासिन्दा अचेल ‘करनाली’का नाममा नयाँ पहिचान र परिचय खोजिरहेका छन् । उनीहरु कर्णालीको सट्टा करनालीवासी भनाउन रुचाउँछन् । यस क्षेत्रको वर्तमानले सामाजिक रुपान्तरणको सन्दर्भमा यही नयाँ ‘जनश्वर’ प्राप्त गर्न खोजेको देखिन्छ । यही नै यहाँको नयाँ परिवर्तित पहिचान—मूल्य र मान्यता हो । स्थानीयमध्ये केहीको भनाई छ, कर्णालीले सँधै नै पीडा र उपेक्षामात्र दियो, त्यसैले यसलाई सदाकालका लागि अंगिकार गरी जीवन—मान्यता बनाइरहनु जरुरी छैन ।
केही जानकार कर्णालीको उद्भव—विकासको सन्दर्भ महाभारत तथा कर्णसँग जोड्दछन् र कर्णभूमीका रुपमा यस क्षेत्रको अस्तित्व अथ्र्याउँछन् । यसको विपक्षमा तर्क गर्नेहरु प्रशस्तै छन् । उनीहरुका अनुसार, यहाँको सभ्यता महाभारत र कर्णभन्दा पूरानो छ । यसको पक्षमा उनीहरु खस—आर्य सभ्यता र भाषाको उद्भव केन्द्र जुम्लाको सिँजामा अवस्थित पाण्डव गुफा देखाउँदै महाभारतकालमा पाण्डवहरु यस क्षेत्रमा गुप्तवास बसेको दावी गर्छन् । स्थानीय वासिन्दा त महाभारतमा वर्णित विराट देशको राजाको दरवार पनि यही पाण्डव गुफाको सिरानको डाँडामा रहेको बताउँछन् । भनाइहरुमा कति सत्यता छ त्यो त ऐतिहासिक र पुरातात्विक अन्वेषणको विषय हो । तर सत्य के हो भने यी भनाइहरु व्यक्त गरिरहँदा उनीहरुमा थोरै पनि संकोचको लेपन छैन बरु आत्मविश्वासको अविश्रान्त झल्को देख्न सकिन्छ । सारमा स्थानीय वासिन्दा आफ्नो सभ्यतालाई महाभारतभन्दा पुरानो मान्दछन् र गौरव गर्दछन् । यसै तर्कका आधारमा उनीहरु कर्णालीको नामाकरण खारेज गर्न खोज्दैछन् र आफूहरुलाई करनालको पक्षमा उभ्याउन चाहन्छन् । करनाल, एक स्थानीय वाजा हो जो विगतमा स्थानीय राजाहरुले कुनै कुराको उद्घोष गर्न वा आमजनतालाई एक ठाउँमा एकत्रित हुन आह्वान गर्न वा कुनै विषयमा उर्दी जारी गर्न बजाउन लगाउँथे । करनालीवासी आज अर्को उद्घोष गर्न चाहन्छन्—हाम्रा पुर्खाले यस भूमीबाट सभ्यताको जयघोष गरेका थिए हामी नयाँ सन्दर्भमा सभ्यताको संरक्षण गर्छौं ।
करनालीवासी अहिले नौला ‘सुइना’ अर्थात सपना देख्न खोजिरहेका छन्, यस क्षेत्रलाई नयाँ ढंगले राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा चिनाउने । उनीहरुको सपना छ, करनालीका नाममा सभ्यताको नयाँ जयघोष गर्ने । यसका लागि उनीहरुमा आँट छ । साहस छ । इच्छा र महत्वाकांक्षा छ । विश्वास र दृढता छ । बस, आवश्यकता छ मात्र एक इमानदार सहजीकरणको । एक इमानदार प्रयासको । करनालीवासी आफूहरुमाथि लाग्ने गरेको पछौटे, अविकसित, गरीव, अशिक्षालगायतका प्रत्येक नकारात्मक विशेषणको अन्त्य चाहन्छन् । यसका लागि उनीहरु तयार र प्रतिवद्ध छन् । आजको अभावग्रस्त कर्णालीलाई भविष्यको समृद्ध करनालीमा रुपान्तरण गर्ने उत्कट चाहना नै यहाँँको वासिन्दाको नयाँ सपना हो । गहिरिएर विश्लेषण गरेका खण्डमा उनीहरुको यो सपना कठीन र असम्भव छैन । संघीयताको राजनीतिक मान्यतासँगै विकसित प्रादेशिक शासन—भावको उपस्थितिमा उनीहरुमा देखिएको नौलो उत्साहले यस्तै विश्वास जागृत गरेको छ । उनीहरुको अपेक्षा छ, राज्यले सहयोगी भूमिका निर्वाह गरिदेओस । अति दुर्गम, विकट र जटिल भूगोलको स्वीकृतिभित्र लटपटिएको यो क्षेत्र वर्षौसम्म देशको मूलधारबाट अलग बस्न बाध्य रह्यो । देशको सीमाभित्र आवद्ध भए पनि यो भूगोलले राष्ट्रिय पहिचान नपाएको भन्ने जनगुनासोलाई अस्वाभाविक भन्न मिल्दैन । स्थानीय वासिन्दाको आरोप छ— विगतमा नेपाल एकीकरणका समयमा वहादुर शाहलाई यो क्षेत्रमा विजय प्राप्त गर्न निकै कठिनाई भएको थियो र विजयपछि उनले काठमाडौ दरवारमा मैलेजस्तो दुख भोगेँ कर्णालीवासीले पनि त्यस्तै दुख भोगुन भन्ने आदेश जारी गरेका थिए रे । स्थानीय विश्वास छ, यसपछि कर्णालीको दुर्दशा सुरु भएको हो । यो भनाई र विश्वासमा सत्यता छ कि छैन त्यसको पुष्टि त आज गर्न सकिँदैन तर विगतको पंचायतकालभरि विकासका दृष्टिले यो क्षेत्र निकै पछि परेको भने सत्य हो । यस कालमा केही थान विमानस्थल (त्यो पनि कच्ची र वर्षैभर नचल्ने) भने बनेका हुन् जो जनसामान्यको पहुँचमा थिएनन् । केही सुकिला—मुकिला, टाठा—बाठा र हुनेखानेको नियन्त्रणमा रहेको यातायातको यो साधनले स्थानीय जनजीवनलाई अझ पछाडि धकेलेको यथार्थ आज यहाँका वासिन्दा सम्झन तयार छैनन् । यसैक्रममा ०४६ मा प्रजातन्त्रको पुनसर््थापनापछि भने यहाँ सकारात्मक परिवर्तनको श्रृङ्खला सुरु भयो । आ.व.०४८÷०४९ मा गिरिजाप्रसाद कोइरालाको प्रधानमन्त्रित्वकालमा कर्णाली राजमार्गअन्तर्गत सुर्खेत—जुम्ला सडक खण्डको निर्माणकार्य सुरु भयो र यही सडकले यस क्षेत्रमा विकास—क्रान्तिको उद्घोष ग¥यो । यो सडक संचालनमा आएपछि यहाँका जनसामान्यले आधुनिकतासँग आत्मसात गर्ने अवसर प्राप्त गर्दै नौला सपना देख्न सकेका हुन् ।
दुई सय ३६ किलोमिटर लम्बाईको सुर्खेत—जुम्ला सडक खण्डले यतिखेर कालिकोट र जुम्लालाई मात्र जोडेको छैन, कालिकोट र जुम्लाको सिमाना नाग्मघाटबाट मुगुलाई पनि सडक सञ्जालमा आवद्ध गर्न सम्भव बनाएको छ । यस्तै जुम्लाबाट गोठेचौर हुँदै डोल्पाको सीमालाई पनि सडकले छोइसकेको छ । यसैगरी सुर्खेत—जुम्ला सडकअन्तर्गत कालिकोटको हुल्म—जिते वजारबाट करनाली कोरिडोरको निर्माण प्रारम्भ भएको छ । २०५७ सालमा तात्कालीन उपप्रधान तथा गृहमन्त्री रामचन्द्र पौडेलले शीलान्यास गरेको निर्माणाधीन दुई सय ९३ किलोमिटर लम्बाईको यो सडकले हुम्ला सदरमुकाम हुँदै तिव्वतको हिल्सा जोड्ने छ । सडक नेपाली सेनाले निर्माण गरिरहेको छ । एक सय ९७ किमी ट्र्याक खोल्ने काम पूरा भएपछि यस सडकले यसै आर्थिक वर्षभित्र हुम्ला छुने लक्ष्य छ । यससँगै सडक सञ्जालले नछोएको भन्ने सामन्यज्ञानको प्रश्नको पनि अन्त्य हुनेछ । अहिले करनालीमा द्रुत गतिमा सडक निर्माण भइरहेको छ । सडकसम्बन्धी राष्ट्रिय र स्थानीय स्तरका थुप्रै योजना संचालित छन् । जिल्ला विकास समितिलगायतका स्थानीय निकायका कार्यक्रममात्र नभई कर्णाली रोजगार कार्यक्रमअन्तर्गतका अधिकांश कार्यक्रम पनि सडक निर्माणमै केन्द्रित छन् । ०६३÷०६४ देखि सुरु भएको कर्णाली रोजगार कार्यक्रमका सकारातमक परिणाम देखिन प्रारम्भ भएका छन् । करनालीको सपनालाई यो कार्यक्रमले पनि भरथेग गरेको छ । सुर्खेत—जुम्ला सडकपछि करनालीमा एक किसिमले सडक निर्माणको क्रान्ति नै सञ्चालन भयो । कालिकोटमा कर्णाली राजमार्गले छोएका गाविसहरुमा गाडी पुगेको छ । कालिकोटका ३० वटा गाविसमध्ये कर्णाली राजमार्गअन्तर्गतको जुम्ला—सुर्खेत सडक खण्डको भत्ता, दाहा, पाखा, छाप्रे, मान्म, जुविथा, राँचुली र फोइमहादेव गाविसमा सडक यातायातको सुविधा उपलब्ध छ । सडकका दृष्टिले जुम्ला यस क्षेत्रकै सर्वाधिक सुविधासम्पन्न जिल्ला हो । एक नगरपालिका र २४ गाविसमा सडक संजाल पुगेको जुम्लाको घोडेमहादेव र मालिकाठाटा गाविसमा मात्र सडक पुग्न सकेको छैन । यस्तै मुगुका २४ गाविसमध्ये रोवा, कार्कीवाडा, पिना र श्रीनगरमा सडक सुविधा उपलब्ध छ । डोल्पामा २२ गाविसमध्ये दुनै र जुफाल गाविसबीच १२ किलो मिटरमा गाडी गुड्ने गरेको छ । हेलिकोप्टरबाट डोल्पा सदरमुकाम पु¥याइएका जिपहरु डोल्पा सदरमुकामदेखि जुफाल विमानस्थलसम्म गुड्ने गरेका छन् ।
सडक सञ्जालले वास्तवमै यहाँको जनजीवनमा कायापलट गरिदिएको छ । सडक निर्माणको यो रफ्तारबाट स्थानीय जनताले विकासको अनुभूती घरदैलोमै गर्न सकेका छन् । आर्थिक गतिविधि बढेको छ । आय—आर्जनमा वृद्धि भएको छ । जीवनस्तरमा सुधार आएको छ । परिणामतः देशमै सबभन्दा कम औसत आयु भएको अति दुर्गम मानिने मुगुको तथ्यांक फेरिएको छ । केही वर्ष पहिलासम्म जौका छ्वालीले छाएका २०÷२५ घर भएको मुगुको सदरमुकाम गमगढीमा अहिले बाक्लो वजार, होटेलका लाइन, गाडीको पार्किगं र ढलान गरी ठडिएका मनग्गे घर देख्न सकिन्छन् । प्रकृतिकी सुन्दरी ‘रारा’ भेट्न हप्तौ लाग्ने विगत उल्टिएर अहिले राजधानीबाट दुई दिनको यात्रामा सीमित हुन पुगेको छ । करनालीमा यो परिवर्तन सम्भव बनाएको हो सडकले । हो, सडकले करनालीवासीमा आात्मविश्वास जागृत गरेको छ र सपनाहरुलाई साकार पार्न सम्भव बनाएको छ । सडकले करनालीमा विकासको ढोका उघारेको छ । स्थानीय वासिन्दा विश्वस्त छन्, सबैथरि विकासका लागि सडक आवश्यक छ र अब सडकले करनालीका सबैखाले सपना पूरा गर्न सघाउँछ ।
प्रकाशित मिति: १५ जेष्ठ २०७३, शनिबार ०८:२१
