राजनीतिक दलहरू लाभ र हानिको विश्लेषणका आधारमा आफ्ना गतिविधि तय गर्न निर्देशित हुन्छन् । वर्तमान अवस्थामा सबैभन्दा कठिन मोडमा उभिन पुगेको छ, प्रमुख प्रतिपक्षी नेपाली काँग्रेस । सरकारको विरोध गर्ने नाममा काँग्रेसले यही माघ २१ गते आफ्ना केन्द्रीय नेताहरू पठाएर जिल्लाहरूमा विरोधसभाको आयोजना ग¥यो । विरोध कहीँ सफल रह्यो भने कहीँ असफल तर यही विरोधकै नाममा भए पनि काँग्रेसले आपूmलाई सडकमा प्रस्तुत गर्ने अवसर पायो । विगतमा जनतासँग टाढिएको काँग्रेस जनताका बीचमा गएको छ ।
राजनीतिक इतिहासको अध्ययन, विश्लेषण गर्ने हो भने काँग्रेसको मूल जनाधार मधेश रहेको पाउन सकिन्छ । विगतमा यो पार्टीका नेता पनि अधिकांश मधेशी मूलका थिए र कार्यकर्ता तथा मतदाता पनि मधेशकै थिए तर पछिल्ला दिनमा यो अवस्थामा परिवर्तन आएको छ । मधेशमा काँग्रेसको पक्षमा अब पहिलाको जस्तो स्थिति छैन । यसका धेरै कारण हुन सक्छन् । एक कारण हो, काँग्रेसले मधेशको भूगोल र समाजमा आवश्यक अभियान्त्रिकीकरण (इन्जिनियरिङ) गर्न सकेन, विगतको जस्तो सामाजिक निकटता स्थापित गर्न सकेन । यही भावनात्मक कारण हो, मधेशका जनता काँग्रेससँग विस्तारै टाढिँदै गए । काँग्रेसले सरकारको देशव्यापी विरोध गर्ने सन्दर्भमा माघ २१ गते मधेशका जिल्लामा पनि कार्यक्रमको आयोजना गरेको थियो । तर त्यो समाज र भूगोलमा अपेक्षाकृत जनता परिचालित हुन सकेनन् । किन ? यसको उत्तर काँग्रेसले खोज्नु आवश्यक छ । मधेशका जनताले जहिले पनि देश र समग्र नेपाली जनताको कल्याण लोकतान्त्रिक शासन पद्धतिबाट मात्र हुनसक्ने विश्वास गरे । अर्थात् नेपाली काँग्रेसप्रति विश्वास व्यक्त गरे तर अहिले यो स्थिति विद्यमान छैन । निश्चय पनि काँग्रेसका लागि यो चिन्ताको विषय हुनुपर्ने हो ।
पहिलो संविधानसभामा निर्वाचित भएकाबाट आफ्ना चाहना पूरा नभएको निष्कर्ष निकाल्दै मधेशी मतदाताले पुनः काँग्रेसप्रति विश्वास व्यक्त गरेका थिए तर संविधान निर्माणपछि सम्पन्न पहिलो संसदीय, प्रादेशिक र स्थानीय निर्वाचनमा त्यहाँका मतदाताले काँग्रेसलाई स्वीकार गरेनन् । फलतः सङ्घमा कम्युनिस्टहरूको दुई तिहाई बहुमतको सरकार बन्ने अवस्था सिर्जना भयो भने कुनै पनि प्रदेशमा काँग्रेस सत्ताको वरिपरि देखिन सकेन । यस आधारमा स्पष्टतः भन्न सकिन्छ, मधेशमा मधेशीबाट टाढिएका कारण नै काँग्रेस सत्ताबाट टाढिन पुग्यो । काँग्रेसलाई यो अवस्थामा ल्याइ पु¥याउन अन्य राजनीतिक दलभन्दा काँग्रेसका नेता र कार्यकर्ता आफैँ बढी जिम्मेवार छन् । काँग्रेस सानातिना कुरामा अल्झिएर बस्यो । मधेशलाई हेर्ने, सम्बोधन र व्यवस्थापन गर्ने नीति तय गर्न नसक्दा भविष्यका लागि ठूलो जनाधार गुम्न सक्ने खतराको मूल्याङ्कन काँग्रेसले गर्न सकेन । अहिले सिर्जित अवस्था त्यसैको परिणाम हो ।
अहिले संविधान कार्यान्वयनका सन्दर्भमा मधेशमा काँग्रेसविरुद्ध देखिएको आक्रोश र असन्तुष्टि यसै जगमा ठडिएको छ । जनमत राजनीतिका दृष्टिबाट काँग्रेसका लागि सुदूर भविष्यसम्म मधेशमा यो ठूलो हानिको विषय बन्न सक्छ । काँगे्रसलाई हुने यो हानि अन्यका लागि राजनीतिक लाभ हुने कुरामा शङ्का छैन ।
यसको अर्थ काँग्रेसलाई यो अवस्थाका बारेमा थाहा नै छैन भन्ने होइन । तर यतिखेर काँग्रेस चाहेर पनि केही गर्न नसक्ने अवस्थामा छ । यो पार्टी अहिले यति जटिल पासोमा परेको छ कि त्यसबाट उम्कन सहज छैन । मधेश, जो काठमाडौँबाट क्रमशः टाढिँदै गएको अनुभूति गरिरहेको छ, मधेशलाई मूलधारमा ल्याई राष्ट्रियताको संरक्षण गर्नु आवश्यक छ । यसको नेतृत्व काँग्रेसले लिन सक्नुपर्छ ।
नेपालको राजनीतिक इतिहासको सूक्ष्म अध्ययन गर्दा पृथ्वीनारायण शाह र बहादुर शाहले नेपालको भौगोलिक एकीकरण गरेको कुरामा शङ्का रहँदैन । तथापि नेपालको प्रशासनिक एकीकरणको यश कुनै न कुनै रूपले राणाहरूलाई नै दिइनुपर्छ । त्यस बेलासम्म पनि नेपालको राजनीतिक एकीकरणले पूर्णता प्राप्त गर्न सकेको थिएन, बरु यस दिशामा प्रयास नै भएको थिएन भन्न सकिन्छ । यस सन्दर्भमा मधेश त्यस बेलाको मूलधारको नेपाली राजनीतिबाट अलग रहेको, काठमाडौँले सम्बोधन गर्न नसकेको, पहाड र तराईका बीचमा निकै ठूलो दूरी रहेको, चारकोशे झाडी वारि र पारिका जनताबीच भावनात्मक आदानप्रदान हुन नसकेको जस्ता अवस्था विद्यमान रहेको कुरा असान्दर्भिक हुँदैन । यी कारणको उपस्थितिमा मधेशको समाजले सिङ्गो नेपाली समाजसँग मानसिक निकटताका आधारमा सम्बन्ध स्थापना गर्न नसकेको सत्य हो । यो अवस्था कायम रहेसम्म नेपालको राजनीतिक एकीकरणको पूर्णता सम्भव थिएन । यो सत्य नेपाली काँग्रेसका नेता महामानव बीपी कोइरालाले आत्मसात् गर्नुभयो र मधेशलाई राजनीतिक रूपमा एकीकृत गर्ने आवश्यकता बोध गर्नुभयो ।
कोइराला र उहाँको पार्टीका नेता मधेशका गाउँगाउँ पसे, घरघर डुले र मधेशका जनतालाई नेपालका पक्षमा सङ्गठित गरे । काँग्रेसले मधेश र काठमाडौँ तथा चारकोशे झाडी वारि पारिको सम्बन्धको विकास ग¥यो । काठमाडौँको नेतृत्वमा विगतमा कर सङ्कलन गर्नेभन्दा बाहेक अन्य कुनै पनि कार्य नभइरहेको पृष्ठभूमिमा काँग्रेसको नेतृत्वमा मधेशमा राजनीतिक कार्यक्रमहरू आयोजित भए । काँग्रेस नेतृत्वको राजनीतिक गतिविधिमा मधेशका जनता समाहित हुन पुगे । अन्य कुनै पनि राजनीतिक विचारले मधेशको बाटो नदेखेको अवस्थामा काँग्रेसले आफ्नो वैचारिक दृष्टिकोणको निर्माण नै मधेशको भूगोल र समाजमा गरेको यथार्थप्रति आँखा चिम्लिन सकिँदैन । यही कारण मधेश र मधेशीमा काँग्रेसप्रति अपनत्वको भाव विकसित भयो र यो क्रम निकै समयसम्म कायम रह्यो ।
अहिलेको अवस्थामा परिवर्तन आएको छ । बी.पी.लगायत काँग्रेसका स्थापनाकालीन नेता दैहिक रूपमा अहिले उपस्थित हुनुहुन्न । पछिल्ला पुस्ताका नेताले मधेशसँग प्रारम्भकालीन सम्बन्धलाई निरन्तरता प्रदान गर्न सकेनन् । काँग्रेसको नीतिमा मधेश पूर्णरूपले अटाउन सकेन । मधेशीले काँग्रेसीका नाममा अवसर प्राप्त गर्न सकेनन् र काँग्रेसको नेतृत्वले यी सबै अवस्थाबाट सिर्जित हुने र भएको परिणामको मूल्याङ्कन नै गर्न सकेन । फलस्वरूप मधेशमा काँग्रेस ओरालो लागेको लागेकै भयो ।
आज पनि मधेशमा कुनै घरमा तीन पुस्ताका मतदाता (हजुरबुबा, बुबा र छोरा) छन् भने पछिल्ला दुई पुस्ताका मतदाताले अन्य जुनसुकै दलको पक्षमा मतदान गरे पनि पहिलो पुस्ताको मतदाताले भने काँग्रेसको पक्षमा नै मतदान गर्ने गरेको थाहा पाउन सकिन्छ । पहिलो पुस्ताका मतदाता भन्छन्, काँग्रेसले दिन त हामीलाई केही पनि दिएन तर राजनीतिक चेत भने दियो । अब यो उमेरमा भौतिक प्राप्तिका लागि अन्य दललाई मतदान गर्न सकिँदैन तर काँग्रेसले आफ्ना मतदाताको यो आवाज कहिल्यै पनि सुनेन र सुन्न आवश्यक पनि ठानेन । काँग्रेसका पछिल्लो पुस्ताका नेता नातावाद, कृपावाद, फरियावाद, पैसावाद, बाहुवलीवाद, चाकरीवाद आदिमा केन्द्रित हुन पुगे । यसले गर्दा आफ्ना परम्परागत मतदाताहरू कुन बेला टाढिए भन्ने कुराको मेसो नै काँग्रेसले पाउन सकेको देखिँदैन ।
यस्तोमा काँग्रेसले आफ्नो विगतको साख जोगाउने हो भने कार्यशैली र नीतिमा परिवर्तन ल्याउनैपर्छ । अझ मधेशका सन्दर्भमा त काँग्रेसले नयाँ ढङ्गले सामाजिक अभियान्त्रिकीकरणको योजना तय गर्नु अत्यावश्यक छ । काँग्रेस यस सन्दर्भमा गम्भीर भएन भने भविष्यमा देशको राजनीतिक नेतृत्व गर्नबाट लामो समयका लागि वञ्चित हुन सक्ने खतरा नकर्न सकिँदैन ।
साभार गाेरखापत्र दैनिक
प्रकाशित मिति: २६ माघ २०७५, शनिबार ०८:४६