स्रोतः सुर्खेत जिल्ला विकास समिति
१. सुर्खेत जिल्लाको एैतिहासिक पक्ष
सुर्खेत जिल्ला भेरी अञ्चलको पाँच जिल्ला मध्ये एक हो । नेपालको मध्यपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र अन्तर्गत महाभारत पर्वत श्रृंखलाको दक्षिणमा अवस्थित भित्री मधेशको विकासोन्मुख जिल्ला हो । यस जिल्लाको उत्तरी भेगमा पूर्वदेखि पश्चिमसम्म महाभारत पर्वत श्रृखला, मध्य भागमा भेरी नदी र नदीको किनारमा समथल भू–भाग रहेको छ भने दक्षिणी भागमा चुरे पर्वत श्रृखला रहेको छ । यो जिल्ला महाभारत पर्वत श्रृखला र चुरे पर्वत श्रृखलाको बिचमा बेसी, फाँट र पहाड मिलेर बनेको हुँदा यो जिल्ला बाह्र बण्डाल १८ खण्डालको नामले पनि परिचित छ । सुर्खेत जिल्लाको आफ्नै विशिष्ट पहिचान र आर्थिक, सामाजिक हैसियत रहेको छ । नेपालको मान चित्रमा २८० २०” देखि २८० ५८‘‘ उत्तरी अक्षांश र ८०० ५९‘‘ देखि ८२० ०२ ‘‘ पूर्वी देशान्तर बिच समुद्र सतहबाट १९८ मीटर (तातापानी) उचाइदेखि २,३६७ मीटर (मटेला गुराँसे) उचाइसम्म सम्म फैलिएको छ । पूर्वबाट पश्चिमतर्फ साँघुरिएर फैलिएको सुर्खेत जिल्लाको कूल लम्बाइ ११० कि.मी. रहेको छ भने अधिकतम् उत्तर र दक्षिणतर्फको चौडाइ ३० कि.मी. रहेको छ । भेरी अञ्चलका पाँच जिल्लाहरु मध्ये क्षेत्रलफलको दृष्टिकोणले सबैभन्दा ठूलो जिल्ला पनि हो । जिल्लाको करिब १६ प्रतिशत भाग उपत्यकाभित्र र ८४ प्रतिशत भाग पहाडी क्षेत्रमा पर्दछ । यस जिल्लाको पूर्वमा सल्यान, पश्चिममा डोटी र अछाम, उत्तरमा अछाम, दैलेख र जाजरकोट र दक्षिणमा बर्दिया र कैलाली जिल्लाहरू पर्दछन् । जिल्लाको कूल क्षेत्रफल २,४५१ वर्ग किलोमिटर अर्थात २,४९,०१६ हेक्टर रहेको छ ।
सुर्खेत जिल्लालाई राजनैतिक वा प्रशासनिक उद्देश्यले ३ वटा निर्वाचन क्षेत्र, ११ वटा इलाका, ३ वटा नगरपालिका र ४० वटा गा.वि.स.हरूमा विभाजन गरिएको छ । यस जिल्लाको तापक्रम जाडो याममा न्युनतम् ० डिग्री र गर्मी याममा अधिकतम ४२ डिग्री सम्म हुने गर्दछ । यस जिल्लामा सामन्यतया वार्षिक सरदर १७०० मिलीमिटर वर्षा हुने गर्दछ । हालको सुर्खेत जिल्लाको भूभाग वि.सं.२०१६ सालसम्म दैलेख जिल्ला अन्तर्गत रहेकाले यसको छुट्टै अस्तित्व थिएन । पछि वि.सं. २०१८ सालमा भएको १४ अञ्चल ७५ जिल्लाको प्रशासनिक तथा राजनैतिक विभाजन सँगै सुर्खेत जिल्ला औपचारिक अस्तित्वमा आएको हो । वि.सं. २०३८ मा रत्नराजमार्ग सडक निर्माण कार्य सम्पन्न भई नियमित रुपमा सडक यातायात सेवा शुरु भए पश्चात सुर्खेत जिल्ला कर्णाली अञ्चलका जिल्लाहरुको प्रवेशद्वारका रुपमा स्थापित भएको छ । सुर्खेतको जिल्लाको सदरमुकाम वीरेन्द्रनगर हो पहिला यस जिल्लाको सदरमुकाम गोठीकाँडा भन्ने ठाउँ थियो वि.सं. २०२३ सालमा वीरेन्द्रनगर सारिएको हो । वीरेन्द्रनगरलाई पहिले चौहानचौरका नामले चिनिन्थ्यो । वि.सं. २०२९ सालपछि वीरेन्द्रनगरको नामले परिचित यो नगरपालिका नेपालका राम्रा योजना भएका नगरपालिका मध्येको एक हो । वीरेन्द्रनगर नगरपालिकाको स्थापना वि.सं. २०३३ सालमा सुर्खेत उपत्यकाभित्र पर्ने कटकुवा, गोठीकाँडा र जर्बुटा गाँउपञ्चायतभित्र पर्ने केही भागलाई मिलाएर वीरेन्द्रनगर नगरपञ्चायतका रुपमा भएकोमा मिति २०७१।०१।२५ गते नेपाल सरकार मन्त्रीपरिषद्को निर्णय बमोजिम यस नगरपालिकामा छिमेकका उत्तरगंगा र लाटीकोइली गा.वि.स. समेत समावेश भएका थिए । साथै मिति २०७१÷०८÷१६ गतेको नेपाल सरकार मन्त्रीपरिषदको निर्णयानुसार पुनः जर्वुटा गा.वि.स.लाई समेत गाभेर हाल यस न.पा.लाई २५ वटा वडामा विभाजन गरिएको छ । पहिला चार विकास क्षेत्र हुँदा सुर्खेतको वीरेन्द्रनगर सुदूर पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रको समेत सदरमुकाम थियो ।
पछि पाँच विकास क्षेत्र भएपछि सुर्खेत मध्यपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रको सदरमुकामका बन्न गयो ।
सुर्खेत जिल्लाको सामाजिक संरचनालाई हेर्दा यसलाई नयाँ बस्ति भन्दा पनि हुन्छ । यहाँका अधिकांस बस्ति नेपालको विभिन्न ठाँउबाट बसाईसरी स्थायी बसोबास गर्नेहरुको देखिएता पनि खास गरी दैलेख, अछाम, जुम्ला, मुगु, कालीकोट, जाजरकोट, सल्यान, आदि जिल्लाबाट बसाईसरी आएका समुदायको राम्रो उपस्थिति रहेको छ । त्यसैले सुर्खेत जिल्लामा विभिन्न जातजातीको वसोवास देखिन्छ । ब्राह्मण, क्षेत्री, ठकुरी, मगर, गुरुङ्ग, नेवार, थकाली, हमाल, थारु,राजी, सन्यासी, कामी, दमाई, सार्की, बादी आदि जातीहरु यहाँ बसोबास गर्दै आएका भएपनि मगर, कामी, व्राम्हण, क्षेत्री, ठकुरी, नेवार, दमाई यस जिल्लाका प्रमुख जातीहरुमा इत्यादी पर्दछन् । यस जिल्लामा लोपोन्मुख जाती राउटेको पनि वसोबास रहेको छ । वि.सं. २०६८ को तथ्यांक अनुसार सुर्खेत जिल्लाको कुल जनसंख्याका ९१.२०५ हिन्दु रहेको छ । केही वौद्ध धर्मावलम्वी र थोरै मुश्लिम र इसाई पनि यहां बसोबास गर्दै आएका छन । यहाँका मानिसहरुको प्रमुख भाषा नेपाली हो भने केही स्थानमा गुरुङ भाषा पनि बोल्ने गरिन्छ । को यहाँका निवासीहरु वैशाख संक्राती, रक्षावन्धन, तिज, ऋषिपन्चमी, दशैं, तिहार, माघे संक्राती, बसन्त पञ्चमी, होली पूिर्णमा, शिवरात्री, रामनवमी जस्ता चाडपर्वहरु मनाउने गर्दछन ।
२. सुर्खेत जिल्लाको नामाकरण
यस जिल्लाको नाम सुर्खेत कसरी रहन गयो भन्नेबारे स्पष्ट प्रमाणको अभाव भएपनि यसको नामाकरण सम्बन्धमा स्थानीयस्तरमा बिभिन्न किंवदन्तिहरु सुन्नमा आएका छन् । एकथरी भनाई अनुसार सुर्खेतको पूर्वी भेगबाट भेरी र पश्चिमबाट कर्णाली नदी बगेर यस क्षेत्रलाई सुरक्षित राखेकाले यसको नाम सुर्खेत रहन गएको भन्ने भन्ने मान्यता छ । अर्को थरीका अनुसार सुर्खेत उपत्यकाको खेतमा सिरु (एक प्रकारको झार) धेरै पाइने भएकाले यस क्षेत्रलाई सिरु खेत भन्दा भन्दै पछि अप्रभंस भएर सुर्खेत नाम रहन गएको भनाई छ । त्यसैगरी अर्को किंवदन्ती अनुसार पहिला सुर्खेत उपत्यका पानीले भरिएको थियो रे कुनै समय सुर नाम गरेका देबताले उपत्यकाको पानी बाहिर फाली बस्ति बसालेकोले सुर्खेत नाम रहन गएको हो भन्ने विश्वास गरिन्छ ।
३. संक्षेपमा सुर्खेत जिल्ला
४. सुर्खेत जिल्लाका नगरपालिका तथा गाविसहरू
५. सुर्खेत जिल्लाका प्रमुख जलभण्डार
६. सुर्खेत जिल्लाका प्रमुख वन्यजन्तु तथा चराचुरुङ्गी/खनिज पदार्थ/वनस्पति र जडिबुटीहरू
७. सुर्खेत जिल्लाका प्रमुख धार्मिक स्थलहरू
स्रोतः जिविस सुर्खेत
८.सुर्खेत जिल्लाका प्रमुख पर्यटकिय गन्तव्यहरुः–
क) गङ्गामाला देउती बज्यै
तत्कालीन लाटिकोइली गा.वि.स.र हाल वीरेन्द्रनगर नगरपालिका अन्तर्गत पिपिरामा रहेको गङ्गामाला देउतीबज्यैको मन्दिर सुर्खेत जिल्लाको एक प्रमुख पर्यटकिय गन्तब्य हो । गङ्गामाला देउतीबज्यैको मन्दिर इतिहाँस राजी जातिसँग जोडिएको देखिन्छ । राजीहरु सुर्खेत जिल्लाका पुराना जाति मध्येका एक मानिन्छन । मौखिक तथा लिखित ईतिहाँसलाई आधारमान्दा विक्रम सम्वतको सातौं शताब्दीतिर अहिलेको सुर्खेत जिल्लाको भू भागमा राजीहरुको राज्य थियो रे । तत्कालीन समयमा हालका राजीको पूर्वजहरुलाई राज्य सञ्चालनकर्ताको रुपमा राजा भन्ने गरिन्थ्यो निकै समयपश्चात राजीहरुको राज्यलाई बाह्य मुलुकबाट आक्रमण गरियो । यीनीहरु पराजितभई र राज्य गुमाउनु पुग्यो । तत्कालीन राजाका दर–सन्तान हालका राजीहरु राज्यविहिन भएपछि जंगलमा कन्दमूल खाने र जंगलमामै बस्ने गर्न थाले कयौं समय वित्यो । यसरी कन्दमूल खाएर दैनिक गुजरा चलाउन मुस्किल परेपछि यीनीहरु नदी किनारा (सुर्खेतको भेरी नदी) सुबाघाट भन्ने ठाउँमा बसेर माछा मार्ने र काठमा डुङ्गा बनाएर बटुवालाई वारीपारी गराई जिन्सी तथा नगद पारीश्रमीकको रुपमा लिन थाले रे । विगतमा शत्रु राज्यबाट पराजित भएर डुङ्गा खियाउन बाध्य राजीहरुलाई आफ्नो राज्य रहादासम्म राजा भन्ने गरिन्थ्यो रे । राज्यविहिन भएर डुङ्गा खियाउन थालेपछि उनीहरुलाई स्थानीय जनताहरुले राजाजी भन्ने गरे कालान्तरमा राजाजीशब्दको अप्रभंस भई राजी भन्न थालीयो रे । यीनै राजीहरु अहिलेका राजी हुन भन्ने मान्यता छ । तर यिनीहरु डुङ्गा खियाउने वोटे नभई क्षेत्री हुन अरे ।
देउतीवज्यैको उत्पत्तिका सम्वन्धमा अनेक किम्वदन्ती वा जनश्रुति प्रचलीत रहेको छ । जसमध्ये राजी जातिका एक व्यक्ति गङ्गामा (नदी) मा जाल खेलीरहेको बेलामा उनको जालमा नदीले बगाएर ल्याएकी एक जीवित ब्राह्मण कन्या परीन रे । उनले ती कन्यालाई हुर्काई बढाई गरी कन्याको विवाह गरीदिन लाग्दा विवाह मानिन र अग्नीमा प्रवेश गरी देहत्याग गरीन रे । यसरी देहत्याग गरेपछी त्यस राजीलाई ती कन्याले आफूले देविको रुप धारण गरेको सपना दिएकीले उनैको स्मृतिमा गंङ्गामाला देउतीबज्यै नामक यी देवीको स्थापना गरिएको हो भन्ने मान्यता छ । तर अर्कोथरीको भनाईबमोजिम सुर्खेत जिल्लाको पूर्वमा रहेको भेरी नदी किनाराको सुबाघाटमा भन्ने ठाँउमा राज्य गुमाए पछि डुङ्गा खियाउने पेशा अपनाउन बाध्य भएका कुनै राजी खानदानका सहोदर तिन भाई बसोबास गर्थे । उनीहरु सबै निसन्तान थिए । राज्य गुमेको र निसन्तान भएको कारणले जेठा दाजु विरक्तिएर भेरी नदीमा नित्य स्नान गर्ने, देविको प्राथना गर्ने र एक छाक मात्र खाने गर्दथे रे । श्रावण महिनाको एक दिन विहान नदीमा गर्दा गर्दै तिनले भेरी नदीको बीचमा एउटी भर्खर जन्मिएकी कन्या बग्दै आएको देखे पौडदै गएर उक्त बच्चीलाई नदी बाट बाहिर निकल्दा बच्ची जिउदै थिइन राजीले उनलाई घरमा लगे बच्चीको स्याहार सुसार गरे । निसन्तान राजीको घरमा कन्या देखेपछि वरीपरीका मान्छेहरुले के भन्लान भन्ने कुराले उनलाई नीकै विचल्लित गराइदियो ।
नभन्दै भोलीपल्ट छिमेकीहरुले बच्ची कहाबाट ल्यायौ भनेर सोधे । बच्चीको रक्षाको लागि उनले काल्पनिक ढंगले कुरा मिलाएर हिंजो सााझ देवकोटा थरका ब्राह्मण दम्पत्ति आएका थिए । मेरा घरमा उनीहरु बास बसे देवकोटाकी पत्नी गर्भिणी रहिछन् । रातमै उनी सुत्केरी भईन छोरी जन्मनेवित्तिकै उनको तत्काल मृत्यू भयो । देबकोटा बाजे चााही छोरीलाई राम्रोसँग पालन पोषण गरिदिनु भनेर आफ्नो बाटो लागे भनेर छिमेकीलाई विश्वास दिलाए । जेठा राजीले ती बालिकाको न्वारन गराए । नदीबाट प्राप्त भएकी बालिका भएकीले नदि बुझाउने शब्द गंगा र बालिका बुझाउने शब्द वाला अर्थात गंगा र वाला दुईवटा शब्द मिलाई उनको नाम गंगाबाला राखियो । गंगाबाला दिनप्रतिदिन ठूली हुदै गइन । सेतो पोसाक लगाउन रुचाउने गंगाबालालाई गंगाबाला भन्दाभन्दै उक्त नामको वा अक्षर मामा परिणत हुन गई वा ध्वनी परिवर्तन भएर गंगामाला वन्न पुग्यो । समयक्रममा गंगामाला विवाहयोग्य पनि भइन् । राजीले उनको विहे गर्नकालागि ब्राम्हण वर खोज्न हिडे । तर उनी विहेगर्न मञ्जुर थिइनन् । तैपनि जेठा राजीले हाल सुर्खेत जिल्ल्लाको डााडाखाली गााउको पण्डितकाल्ना भन्ने ठााउमा भट्ट ब्राम्हणसँग विहेको कुरा छिनेर उनको छोरालाई कन्या सुम्पने विचार गरे । उता गंगामाला विहे नगर्ने धारण व्यक्त गर्दै थिइन् । भट्ट ब्राम्हण दुलाहार जन्ती लिएर हालको सुबाघाट पुगे । बाहिर दुलाहाको वरण हुदै थियो । भित्र दुलही बसेको कोठामा एक्कासी विजुली चम्केजस्तो झिलिक्क प्रकाश देखियो । उक्त प्रकाश तुरुन्तै आकाशमा विलिन भयो । त्यही प्रकाशसागै गंगामाला आकाशमा विलिन भइन् । जन्तीहरु उक्त घटना देखेर आश्चर्यमा परे र विना कुनै विवाद घरतिर फर्किए । यस्तो घटना देखेर गंगामालालाई भेट्टाउने जेठा राजी अर्धपागल जस्ता भए र उनी भेरी नदी पार गरेर जंगलै जंगल केही पश्चिम हालको छिन्चु भन्ने ठाउमा पुगे । हिड्दा हिड्दा थकाइ लागेकाले एक छिन विश्राम गर्नका लागि त्यहि एउटा रुखमुनी लमतन्न परेर पल्टिए । त्यसैबेला आकाशबाणी जस्तै कतैबाट आवाज आयो ए वुवा म गंगाबाला (गंगामाला) हु तपाईले मलाई चिन्नु भयो कि भएन । राजी झट्पट उठ्दै रुखको आड लिएर चिन्छु भन्ने जवाफ दिए ।
उक्त राजीको चिन्छु भन्ने शब्द कालन्तरमा अपभ्रंस भई हालको छिन्चुको नाम रहन गएको भन्ने मान्यता छ । आफुलाई पालनपोषण गर्ने बाबु राजीले उक्त जबाफ दिएपछि गंगामालाले यसरी दुःखी भएर नहिड्नोस म भगवती हु आपतविपत पर्दा म तपाईलाई सहयोग गर्नेछु तर समय समयमा तपाईले मलाई सम्झदै गर्नु होला भनेपछि ति राजी त्यही रुखको आडमा एउटा मन्दिर तयार गरेर पूजागर्न थाले । यो कुरा जुम्लाका चल्ल राजाहरुलाई पनि थाहा भयो । उनीहरुले गंगामालाको पूजा गर्न न्यौपाने ब्राहमण (जुम्लाका थानमा पूजागर्ने थानी) हरुलाई आलोपालो गरी पूजा गर्न त्यहा खटाए । विधि विधाननुसार थानीहरुले पूजाआजा गर्न थालेपछि चल्ल राजाहरुको पनि अवस्था राम्रो बन्दै गयो । थानी ब्राहमणहरुले वैदिक विधिअनुसार गंगामाला देविको पूजा गर्थे तर देविको बाहन सिंहलाई खुसी पर्न राजीहरु भने पशुवली दिने गर्थे थानीहरुलाई बली दिएको राम्रो लागेन । उनीहरुले पछि ६ । ६ महिनामा मात्रै छिन्चुमा गएर गंगामालाको पूजागर्ने निधो गरे । जसअनुसार थानीहरुले जेष्ठ शुक्ल पूर्णिमा र मंसिर शुक्ल पूर्णिमामा पूजागर्ने चलन चलाए । मंसिर पूर्णिमामा पूजा गरिनुको मुख्य कारण गंगामाला श्रावणमा जन्मिएकी र छोरीको अन्नप्रासन पाचांै महिनामा मात्र गरिने भएकोले अन्नप्राशन गरिएको मंसिर पूर्णिमाको दिनलाई उतविको रुपमा मान्ने चलन चल्यो । त्यसैबेलादेखि देवताको श्रुतिलिङ्गी शब्द देवी भनीनु पर्नेमा देवी न भनी देवताबाट देवती भनिन थालीयो । गंगामाला देवति त्यसैबेलाबाट भन्न थालियो । जहाासम्म बज्यैको कुरा छ तीनै भाई राजीहरुले गंगामालाको आकाशवाणिपछि निकै ध्यानसंग पूजाआजा गर्ने गरेकाले माहिला कान्छा भाईका र कान्छा भाईका छोराछोरीहरु जन्मे उनीहरुले देवकोटा ब्राम्हणकी छोरी फुपु गंगामालालाई बज्यै भनेर सम्झन थालेपछि गंगामालाको पुरा नाम गंगामाला देवती बज्यै रहन गयो ।
वि.स.१९८६ सालमा भुरा राजी नामक पुजारीले छिन्चुबाट गंगामाला देवती बज्यैको टागो मन्दिरबाट ल्याएर लाटीकोइली नयााँगाउमा मन्दिर स्थापना गरी पूजाआजा गर्न थालियो । राणाकालभरी थानी र राजी मिलेर त्यही पूजा गर्ने गर्थे । त्यसै वेलादेखि मन्दिर वरपरका देउतीबज्यैका भक्तजनहरुबाट पाथी उठाएर खान थाले । पछि फेरी थानीहरुले पाठो काट्ने ठाउमा पूजा नगर्ने भनेर वीरेन्द्रनगर उपत्यकाको पश्चिम भागमा रहेको तिनकुनेमा पूजागर्न थाले । राजीहरुले भने देउतीबज्यैको दैनिक पूजापाठलाई निरन्तरता दिइरहे । केही वर्षपछि स्थानीय प्रयागदेव गिरीले उक्त नयाँ गाउको गंगामाला देउतीबज्यैको मन्दिरलाई आफ्नो जमीन भएको ठाँउ अहिलेको पिपिरामा स्थानान्तरण गरे पनि देउतीबज्यैको दैनिक पूजापाठ राजीहरुलेनै गर्दै आए । गंगामाला देउतीबज्यैको उत्पत्ती सम्बनधमा अर्को जनश्रुति अनुसार कर्णाली अञ्चल डोल्पा जिल्ला कोटगाउमा धार्मिक विचारका अपुता वाहुन जातिको बूढाबूढी बस्दथे । बूढाबूढीले कोटमा भएकी श्री त्रीपुरासुन्दरी माइको मन्दिरमा नित्य पूजाआजा गर्दथे । वुढाको आगनमा एउटा धान कुट्ने ढुङ्गाको ओखल थियो । त्यस कोट गाउमा मानिसहरु धान कुट्न थाल्दा जति धान हो उती नै चामल हुन्थ्यो । यस्तो आश्चर्य देख्दा यो ओखलमुनी के छ त भनेर ओखललाई उखेलेर हेर्दा शुन्दर रुपमा सात परी वहिनी देखिएछन् । उनीहरुलाई छोपी राख्न खोज्दा सातै वहिनीले भेरी नदिमा हाम फाली पानीमा वग्दै आइन ।
चार वहिनीलाई राजी जातका मानिसहरुले भेरी नदिको पानीमा जाल हान्दा भेटाइ नदिको किनारमा देविको मन्दिर बनाइ देवीको रुपमा पूजागर्ने गरेको भन्ने कुरा डोल्पाका मानीसहरुले सुनी गंगामालालाई फिर्ता लिन सुर्खेतमा आउदा गंगामाला रिसाइ अलप भइन र पछि उनीहरु डोल्पा फर्किएपछि फेरी उत्पत्ति भइन भन्ने भनाइ छ । देउती माइका ७ वहिनीहरु १) केशमाला (सल्यान कालीकामाटी) २) रतनमाला (सुर्खेत गोच्चेपोखरा) ३) रुद्धमाला ( सुर्खेत सुबाघाट) ४) चतुर्माला (कल्याण सुर्खेत) ५) चामामाला (बबैगुठी बर्दिया) ६) राममाला (छिन्चु सुर्खेत) ७) गंगामाला (नयाा गाउा पिपिरा सुर्खेत) रहेको भन्ने जनविश्वास छ । ति मध्ये गंगामाला (नयाा गाउा पिपिरा सुर्खेत) लाई राजीहरुले भेरी नदीमा जाल हान्दा भेटिएकी कन्याको स्वरुपमा देखेपछि राजी आश्चर्यका साथै त्रसित भए ।
सो देखि देवतिले तिमी नडराउ बरु मलाई उपयुक्त ठाउमा स्थापित गर भन्दा राजीले हामी मतवाली जाति हौ । माछा, मासु खाने जातका हौ भनी असमर्थता प्रकट गर्दा देवतिले राजीहरुले पूजा गरेपछि आफू सन्तुष्ठ हुने कुरा व्यक्त गरीन । त्यस पश्चात राजीहरुबाट नै देवतिको पूजा चल्दै आएको हो भन्ने भनाई छ । गंगामालाको पछाडी देवतीबज्यै उपनाम थपिएको सम्वन्धमा अर्को किबदन्ति यसप्रकार छ । लाटीकोइली गा.वि.स. वडा. न. २ मा पर्ने गाउमा एउटी विधवा वाहुनी बस्दथिन ।
एक दिन उनका घरमा नातेदार पाहुना आइ बसेछन । विहान उठेपछि पाहुनाले यो बुढी त वोक्सिीनी रहेछ भनी आरोप लगाउदा आफुलाई बोक्सेनी भनेको आरोप सहन नसकी गंगामालाको मन्दिरमा आत्माहत्या गरी मरिछन । केही समय पश्चात अकाल मृत्युका कारण प्रेत आत्माले गाउका मानिसहरुलाई सताउन थाल्यो । ब्राम्हणहरुद्धारा होमयग्य पाठ गर्न लगाएपछि प्रेत आत्मा सान्त भयो । पछि देउतीबज्यै भन्ने उपनाम थपी शक्तिको रुपमा श्री गंगामाला देउतीबज्यै भनी पूजागर्न थालियो । पुरानो मन्दिर नयाँ गाउमा अद्यपी छदैछ । यहा मंसिर पूर्णीमामा पूजा लाग्छ ।
गंगामाला देउतीबज्यैमा अक्षता र ध्वजा उठाई भाकल गरेमा सोचेका कुरा पुरा हुने जन आस्था र विश्वास रहदै आएको छ । देउतीबज्यैले अन्यायीलाई रगत छाद्ने गराउछिन् भन्ने अलौकिक डरले मानिसहरु डराउछन् । कसैले कवुलबमोजीम पूजाआजा र बली नदिएमा भाकल गर्नेलाई नै अनेक आपत्ति र दुस्ख कष्ट आइपर्ने हुदा कबुल पुरा गर्नु अनीबार्य मानिन्छ ।
एकादशी, औाशी, आइतबार, संक्रान्तीका दिनमा बलीदिन मनाइ छ । परेवाको बलीदिने प्रथा पुर्व राजा विरेन्द्रको सुर्खेतमा भ्रमण पश्चात हटाइ परेवाको जोडी उडाउने चलन चलाएको हो । घण्ट, ध्वजा, त्रिशुल, अक्षता फलफूल धुप चढाई देउतीबज्यैको पूजा आराधना गरीन्छ । वि.स. १८१२ सालमा ताक्लाकोटमा नेपाल र तिब्बतको लडाइ हुदा भोटका सैनिकलाई नेपाली विर गोरखाली सैनिकहरुले हराई विजय गरी फर्कीआउदा विजय भएको उपत्यकामा सैनिकहरुले चढाएको तोप, तलवार, खुकुरी र संगिन आज जीर्ण अवस्थामा गंगामाला देउतीबज्यै मन्दिरको नजिकै पिपलको रुखको चौतारीमा पाइन्छन् ।
सो ठाउमा सालि भिनाको पाइताला भनिने चारखुट्टाको पदचिन्ह भएको ढुङ्गा समेत पाइन्छन् । वि.सं.२०२९ सालमा तत्कालीन राजा विरेन्द्रबाट गंगामाला देउतीबज्यै मन्दिरको जीणोद्धार गर्न लाइएको थियो । मन्दिरको ढोकाको दायाावााया भित्तामा घडा, कलश, फूल, माछा, अष्ठकोठा, आाखाको चित्र र ढोकामाथी भैरवको चित्र अंकित छन भने पश्चिम भित्तामा पिचास र नरकंकालको चित्र छ, उत्तरमा माहालक्ष्मी चामुण्डा इन्द्रायणी र दक्षिणमा ब्रम्ह्चायणी, रद्रायणी, कौमारी र वैश्णावीको चित्र बनाइएको छ
प्रत्येक बर्ष ज्यष्ठ पुर्णिमामा र मंसिर पुर्णिमामा देउती वज्यै गँगामालाको ठुलो पुजाआजा हुन्छ भने नववर्ष, विजयादशमिका वेला पनि शर्दालुहरुको ठुलो लाग्ने गर्दछ । फलफुल खीर दुध पुरी नरीवल ध्वजा अक्षता देउती वज्यैलाई चढाइन्छ भने उनका वाहन वजिरलाई पशुबली दिइन्छ । राजी थरका पुजारीले अहिले पनि पूजा गर्दै आएका छन ।
ख) सुर्खेत काँक्रे्रविहार
सुर्खेत जिल्लाको लाटिकोइली गा.वि.स. अन्तर्गत काँक्रेविहार संरक्षण क्षेत्र भित्र सवैभन्दा उचाइमा काँके्रविहारको भग्नावशेष छ । सुर्खेत उपत्यकाको मध्यभागमा रहेको यो काँक्रेविहार पुर्व उत्तरमा देउति वज्यै पर्दछ भने सुर्खेत उपत्यकाको प्राय जुनसुकै ठाउँवाट देख्न सकिने काँक्रेविहार क्षेत्र ठीक काँक्राकै चिराजस्तै आकारमा फैलीएको छ । वि.सं.२०२९ सालमा तत्कालीन राजा वीरेन्द्रको सुर्खेतमा आएपश्चात काँक्रेविहारको भग्नावशेष समेतले महत्व पाएको देखिन्छ ।
भग्नावशेषबाट सुर्खेत उपत्यकाको दृष्य प्रष्टरुपमा देख्न सकिने भएकाले दृश्यावोलोकनका लागि पनि काँक्रेविहारको महत्व रहेको छ । काँक्रेविहारको भग्नावशेषलाई हेर्दा उत्कृष्ट शिल्पकारी कारीगरीको नमुना देख्न पाइन्छ । विभिन्न आकारमा रहेका ढुङ्गाहरुमा विभिन्न प्रकारका बुट्टाहरु कुादीएको छ । काँक्रेविहारको निर्माण कुन समयमा भयो र कसले गर्यो भन्ने विषयमा कुनै ऐतिहासिक प्रमाण प्राप्त गर्न सकिएको छैन । याँहा बुद्ध तथा हिन्दु देवताका मुर्ति भग्नावशेषमा रहेका डुंगाहरुमा पाउनु र यसबारे स्पष्ट प्रमाण नभेटिनुले यसको वास्तविकताबारे हालसम्म अन्यौलता नै रहेको छ । यसको निर्माण तेह्रौ शताब्दीतिर भएको अनुमान गरीएको पाइन्छ । बौद्ध धर्मको व्यापकतालाई रोक्न शंकराचार्य र उनका शिष्य अनुयायीहरुले बौद्धविहार भत्काई शिव मन्दिर निर्माण गराएको र यही सन्दर्भमा लाटिकोइली शिव मन्दिरको स्थापना गरिएको हो भन्ने पनि अनुमान गरिन्छ । यसको निर्माण गर्नेमा पाण्डव, बौद्ध लामा समेतलाई लिने गरिन्छ । काँक्रेविहारको नामबाट नै निर्माणकर्ता र अनुयायीहरुको पहिचान गर्ने क्रममा कुकुच्छन्द बुद्धलमई समेत आधार बनाएको छ ।
उनको नामबाट विहार राखिएको हुँदा क्रमश भापाका ध्वनी परिवर्तनका ऐतिहाासिक नियमहरुलाई पार गर्दै कुकुच्छन्द विहारवाट काँक्रेविहार नाम रहन गएको भन्ने भनाई पनि छ । सुर्खेत उपत्यकाको दृष्यावोलोकनको उपयुक्त हुनुकासाथै वन्यजन्तु र पुरातात्विक वस्तुहरुले गर्दा यो सुर्खेतको प्रशिद्ध पर्यटकिय स्थल बन्न पुगेको छ । पिकनिक वनभोजको लागि पनि यो स्थल प्रशिद्ध छ । भग्नावशेष रहेको स्थानदेखि दक्षिणतर्फ एक थुम्को छ जहाँ हरेक १२ वर्षमा पञ्चवली दिने गरिन्छ । पंचवली नदिएमा रोगव्यथा, वन्यजन्तु, भूतप्रेतले सताउनुका साथै सुर्खेतमा अनावृष्टि भई विभिन्न दुस्खकष्ट व्यहोर्नु पर्छ भन्ने भनाई पनि प्रचलित रहेको छ । हाल काँक्रेविहारको पुनर्निर्माण कार्य चलिरहेको छ ।
ग) सुर्खेत घण्टाघर
सुर्खेत जिल्लाको सदरमुकाम वीरेन्द्रनगर नगरपालिकाको वाड नं. ९ स्थित जिल्ला विकास समितिको कार्यालय पश्चिमतर्फको खुल्ला मैदानको पश्चिमी भागमा तत्कालीन श्री ५ को सरकार र चीन सरकारको सहयोगमा वि.सं. २०४५ सालमा नगरको शोभाको रुपमा करिब रु ७०,७९,५४०।– को लागतमा घण्टाघर निर्माण गरिएको हो । घण्टाघरको माथिल्लो भागको चारैपट्टिका दिवालहरुमा जापानबाट ल्याइएका ठूला–ठूला घडीहरु जडान गरिएका छन् । यिनी घडीहरु सौर्य शक्तिबाट सञ्चालित छन । घण्टा घण्टामा अत्यन्त मिठो धुन (म्युजिक) दिने यी घडीहरु वि. सं.२०४७ तिर बिग्रपछि वीरेन्द्रनगर नगरपालिकाले मर्मत गरी पुनः चालु अवस्थामा पुर्याएको हो तर पहिलेको जस्तै म्युजिक भने आजभोलि सुन्न पाइदैन ।
घ) बुलबुले
सुर्खेत जिल्लाको अर्को महत्वपुर्ण पर्यटकिय स्थल हो बुलबुले उधान । वीरेन्द्रनगर बजारदेखी लगभग १२०० मीटर पुर्व दक्षिणमा पर्ने यो बुलबुले उधान क्षेत्र सुर्खेत उपत्यकाको मध्यविन्दु मानिन्छ । करिव २६ विगाह क्षेत्रफलमा फैलिएको यस उधानमा आँप कपुर लिची सिसौ जामुनी खयर धुपिसल्ला लगाएत अनेकौ साना ठुला प्रजातिका वोटहरु र वगैँचामा विभिन्न खाले पूmलहरु देख्न सकिन्छन । उधानको विचमा बुल बुल निस्कने ताल रहेको छ जसलाई बुलबुले ताल भनिन्छ । ताल भित्रबात बुल बुल गरी पानी निस्कने भएकाले यसको नाम बुलबुले ताल रहन गएको हो । यहि बुलबुले तालको नामबाट बुलबुले उधानको नाम रहन गएको हो । सुर्खेत उपत्यकाको सवैभन्दा ठूलो पानिको श्रोतको रुपमा रहेको बुलबुले वि.स. २०२९ साल पहिले तिलपुर, कुन्टी, नयाँगाउँ, पातालगंगा जग्गा सिंचाईको निमित्त ज्यादै महत्वपूर्ण मानिन्थ्यो । बुलबुलेको आजकाल देखिने जलकूण्ड निर्माण गरिनुपूर्व ढुङ्गाको सानो चिरोको बिचबाट पानी बुलबुल गर्दै बाहिर निस्केर बग्ने गर्दथ्यो । यहाँ स्थानीयबासीले लुगा धुने, स्नान गर्ने र खानेपानीको समेत प्रयोग गर्दथे ।
पछि मुखिया भीमराज पोख्रेलले बुलबुले पानीको मुहानदेखि पश्चिमपट्टि बरपिपलको रुख रोपेर चौतारी बनाएका थिए । वि.स.२०२९ सालमा वीरेन्द्रनगर नगरयोजना कार्यान्वयन समितिको गठनभै नगर योजना कार्यान्वयन ऐन लागु गर्दा यो बुलबुले ताल तत्कालीन वीरेन्द्रनगरभित्र नपर्ने भएपनि पानीको राम्रो स्रोत भएकाले यसको संरक्षण गरिनु पर्छ भन्ने उद्देश्य राखेर इन्जिनियर माधवभक्त माथेमाले योजनाभित्र समावेश गरेका थिय । सुर्खेत उपत्यकाभित्र रहेका महत्वपूर्ण स्थानहरुको संरक्षण गर्ने क्रममा वीरेन्द्रनगर नगर योजनाले वुलवुले तालको संरक्षण र सम्वर्धन गर्ने कार्यको थालनी गर्यो । यस तालको पूर्व तिर महिलालाई नुहाउनका लागी ५ वटा र दक्षिण तिर पुरुषलाई नुहाउनका लागि ५ वटा गरि जम्मा १० वटा कलात्मक धाराहरु जडान गरिएका छन ।
वि.स. २०२९ सालदेखि बुलबुले तालको निर्माण गरी संरक्षण गरीएपश्चात यसको आकर्षण बढ्दै गएको हो । यहाँ विहान, दिउँसो र सााझ तिनै प्रहरमा स्नान गर्ने, घुमफिर गरी मनोरञ्जन गर्नेहरुको भीड लाग्दछ । बुलबुले उद्यान्नमा विभिन्न वनभोज खाने स्पोर्टहरु पनि बनाइएका छन् । पहिले बुलबुले खानेपानी योजनाबाट विभिन्न ८१ वटा सार्वजनिक धाराहरु वितरण गरिएका भएपनि पछिल्लो समयमा पानि सुक्दै गएपछि ती धाराहरु हाल बन्द रहेका छन ।
११. सुर्खेत जिल्लाका अन्य पर्यटकिय स्थलहरु ः–
प्रकाशित मिति: ४ आश्विन २०७३, मंगलवार १३:२३