१. बझाङ्ग जिल्लाको एैतिहासिक पक्ष
बझाङ्ग जिल्ला सुदुर पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र अन्तर्गत सेती अञ्चलको सबैभन्दा उत्तरमा अवस्थित रमणीय पहाडी तथा हिमाली जिल्ला हो । समुन्द्र सतहबाट ९१५ मिटर देखि ७,०३६ उचाइ सम्मका बेसी, फाँट, पहाड र हिमाली भाग मिलेर बनेको छ । यो जिल्ला २९० ं २९” देखि ३०० ०९” उत्तरी अक्षांस तथा ८०० ४६” देखि ८१० ३४” पूर्वी देशान्तरबीच अवस्थित छ । यस जिल्लाले देशको कुल क्षेत्रफलको ३,४२२ वर्ग किलोमिटर भूभाग ओगटेको छ । जिल्लाको कुल भूभागमध्ये ४४,५७० हेक्टर भूभाग कृषि तथा आवास क्षेत्रका रुपमा प्रयोग भएको छ । १२१,८१० हेक्टर भूभाग जंङगलले ढाकिएको छ । २५,२५० हेक्टर भूभाग चरन तथा घाँसे क्षेत्रका रुपमा रहेको छ भने १५५,८७० हेक्टर भूभाग हिउँले ढाकिएको छ । यो जिल्ला साइपाल हिमालको काखमा अवस्थित छ । यस जिल्लाको सदरमुकाम चैनपुर हो । यस जिल्लाको पूर्वमा बाजुरा, दक्षिणमा डोटी, पश्चिममा बैतडी तथा दार्चुला र उत्तरमा कर्णाली अञ्चलको हुम्ला तथा चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्वतको सीमावर्ती जिल्ला हो । देशका ७५ जिल्लाभित्र पर्ने २२ वटा र्दुगम जिल्लामा पर्ने एक जिल्ला हो । परिवर्तित प्रशासनिक संरचना अन्र्तगत यो जिल्ला प्रदेश नम्बर सातमा पर्दछ ।
जिल्लाको ऐतिहासिक पृष्ठभूमी हेर्दा नेपाल एकीकरण पूर्व यो जिल्ला बझाङ र थलारा गरी र्दुइवटा राज्यमा विभाजित थियो । तत्कालीन बझाङ तथा थलारा राज्यसमेत आआफ्नै किसिममा राजनीतिकरुपमा विभाजित थिए । योगी नरहरीनाथका अनुसार तत्कालीन थलारा राज्य ६ वटा दरा तथा गर्खाहरूमा विभाजित थियो । ती दराहरूमा सायल, छबीस, चौगाउँ, सातसय, चालीस तथा ढोग रहेका थिए । त्यसैगरी तत्कालीन बझाङ्ग राज्य अन्तर्गतका कुन्ना, सटिका, तलकोट, जुजी, छान्ना, छबीस, पणेस, सिउँ, थली(नविस, सुनी, बुंगल तथा चीर गर्खा गरी १२ वटा दरा तथा गर्खाहरू थिए । तत्कालीन थलारा र बझाङ्ग राज्य अन्र्तगतका कतिपय दरा र गर्खाहरु भने अहिले बाजुरामा तथा डोटी जिल्ला अन्र्तगत पर्दछन् । ऐतिहासिक रुपमा हेर्दा यस जिल्लामा सिंह ठकुरीहरुले राज्य गरेका थिए । बझाङ्गी राजाहरुमा वंशीय पहिलो राजा शक्ति सिंहदेखि अन्तिम राजा ओमजंग वहादुर सिंहसम्म राज्य सञ्चालन गरेका थिए । तत्कालीन अवस्थामा बझाङ्ग राज्य चौविसे राज्यहरुमा एक बलीयो राज्यका रुपमा रहेको थियो । जसले गर्दा बझाङ्ग राज्यको नेपाल राज्य तथा मूलतः शाह वंशीय खानदानसँग नजिकको सम्वन्ध रहेको मानिन्छ । शैक्षिक इतिहासका अगे्रणी तथा सुप्रख्यात मानवतावादी राजा जयपृथ्वी वहादुर सिंह पनि बझाङ्गी राजामध्येका एक थिए । उनले नेपाली भाषाको पहिलो पाठ्यपुस्तक अक्षराँङ्क लेखी नेपालको शैक्षिक इतिहासमा ठूलो योगदान पु¥याएका थिए । उनै मानवतावादी तथा शिक्षापे्रमी तत्कालीन बझाङ्गी राजा जयपृथ्वीबहादुर सिंहले वि.स. १९६३ मा काठमाडौंको नक्सालमा सत्यवादी पाठशाला स्थापना गर्न लाग्दा राणाहरूले स्वीकृति नदिएपछि उक्त पाठशाला वि. स. १९७० मा बझाङ्ग सारेका थिय रे । यही सत्यवादी पाठशालाबाट नै बझाङमा आधुनिक शिक्षाप्रणालीको श्रीगणेश भएको मानिन्छ । उक्त विद्यालयले बझाङ सारेको ३२ वर्षपछि वि.स. १९९५ मा मात्र स्वीकृति पाएको थियो । यस विद्यालयलाई सुदूरपश्चिमकै पहिलो विद्यालय मानिन्छ । वि. स. २००८ सालमा आएर यस विद्यालयमा माध्यामिक तहको पठनपाठन शुरु भएको थियो ।
यस जिल्लाको अधिकांश जनसंख्या आर्य क्षेत्री, ठकुरी, बाहुन, दलित तथा हिमाली क्षेत्रमा शेर्पा, तामाङ तथा लेकाली भेगमा जनै नलगाउने पवै खसहरुको बसोबास रहेको छ । जिल्लामा क्षेत्रीहरुको संख्या सबैभन्दा बढी छ । यहाँका अधिकांश जनताले बझाङ्गी नेपाली भाषा बोल्ने गर्छन । नेपाली भाषालाई र्पूर्वेली, माझाली, ओर पच्छिमा, मझ पच्छिमा र पर पच्छिमा गरी ५ वटा भाषिकामा वर्गिकरण गरिएको छ । यी भाषिक परिवारमध्ये यस जिल्लामा बोलिने भाषा ओर पश्छिमा भाषा अन्र्तगत पर्छ । ओर पच्छिमा भाषा पनि बझाङी, अछामी र बाजुरेली गरी तीन भागमा बाँडिएको छ । यस जिल्लामा बसोबास गर्ने अधिकांशले हिन्र्दूधर्म मान्ने गर्दछन् । हिमाली भेगमा बसोबास गर्ने केहीले वौद्ध धर्म मान्दछन् । चार्डपर्वहरूमा यहाँ बासिन्दाले विषु, गौरा भुवो जस्ता मौलिक चार्डपर्वका अतिरिक्त दशै तिहार मनाउने गर्दछन् ।
यहाँका अधिकांश जनता गरिबीको रेखामुनी रहेका छन् । यस जिल्लामा मध्यम तथा निम्न वर्गीय परिवारहरूको संख्या बढी छ । भूमिहीनहरूको संख्या पनि उत्तिकै छ । यहाँका अधिकाङ्श बासिन्दा कृषिमा आश्रृत छन् । सरकारी सेवा तथा व्यापार व्यवसाय गरी घरधन्दा चलाउनेहरूको संख्या साह्रै कम छ । यहाँका अधिकाङ्श युवाहरू रोजीरोटीकालागि कामको खोजीमा भारत जाने गर्दछन । तत्कालीन बझाङी राजा जयपृथ्वी भारतको बङ्लोर बसाइँ सर्दा बझाङबाट भारत जाने परिपाटीको सुरुवात भएको भनाइ छ ।
बझाङ्ग जिल्ला नेपालमा बसोबास गर्ने विभिन्न जातिहरुको पुख्र्यौली थलोका रुपमा पनि आफ्नो पहिचान बनाउन सफल रहेको छ । विभिन्न जातिहरुको वंशावलीमा समेत उल्लेख भए अनुसार बझाङ्ग जिल्लाबाट बसाई सरेर नेपालको अन्य भूभागमा बसोबास गर्ने निम्न जातिहरुको पुख्र्यौली थलोका रुपमा बझाङ्ग जिल्ला रहेको छ ।
२. बझाङ्ग जिल्लाको नामाकरण
यस जिल्लाको नाम कसरी बझाङ रह्यो भन्ने सम्बन्धमा ठोस प्रमाण नभएता पनि एक ऐतिहासिक रोचक कथन छ । उक्त कथन अनुसार वझाङ्गी राजाका पूर्वजहरूले हालको ब्यासी गाविस अन्तर्गत पर्ने एउटा शिखरमा दरवार निर्माणको क्रममा त्यहाँ एउटा अचम्मको कालो चिल्ल दर्शनीय शिला (ढुङ्गा) फेला परेछ । उक्त शिलालाई कोटबाट तल खसाल्दा पनि बारम्वार उही साविककै ठाउँमा आएर बसेको देखेपछि राजाले गुरु पुरोहितको सल्लाहमा उक्त शिलालाई कालभैरबको रुपमा स्थापित गरी पुजा गर्ने परम्परा वसालेछन । पछि कुनै समयमा उक्त अग्लो कोटमा निकै ठूलो वज्र (चट्टयाङ्ग) परेछ । स्थानीय भनाई अनुसार कालभैरबको प्रभावले उक्त बज्र प्रभावहीन भई दरबारमा कुनै क्षति नपुगेकाले राजाको कोट भएको ठाँउलाई पछि वज्रङ्ग भनिएछ । कालान्तरमा बज्रंग शब्द अपभ्रंस भै वझाङ्ग हुन गएको हो भन्ने ऐतिहासिक मान्यता रही आएको छ ।
३. संक्षेपमा बझाङ्ग जिल्ला
४. बझाङ्ग जिल्लाका नगरपालिका तथा गाविसहरू
५. बझाङ्ग जिल्लाका प्रमुख जलभण्डार
६. बझाङ्ग जिल्लाका प्रमुख हिमाल
७. बझाङ्ग जिल्लाका प्रमुख वन्यजन्तु तथा चराचुरुङ्गी / खनिज पदार्थ ÷वनस्पति र जडिबुटिहरू
८. बझाङ्ग जिल्लाका प्रमुख धार्मिक स्थलहरू
९. बझाङ्ग जिल्लाका प्रमुख जात्रा तथा पर्वहरु
१०. बझाङ्ग जिल्लाका प्रमुख पर्यटकिय गन्तव्यहरुः
क) सुर्मा सरोवर
सुर्मा सरोवर जिल्लाको सबैभन्दा ठूलो ताल हो । यो ताल समुन्द्र सतहदेखि १४ हजार १ सय फिटको उचाइँमा अवस्थित छ । धार्मिक तथा पर्यटकीय महत्व बोकेको र्सुमासरोवर र्हेदा मानव आँखा आकृतिको छ । ताल आसपासमा पाइने रङ्गी(बिरङ्गी जङ्गली फूलहरूले यस तालको सौनदर्यतालाई झनै मनमोहक बनाएको पाइन्छ । नवर्दुगामध्ये कान्छी बहिनी सुर्मादेवीको क्रिडास्थल रहेकोले यस तालको नाम र्सुमासरोवर रहेको हो भन्ने धार्मिक जनविश्वास छ । चाँदेशिखर हिमालको फेदीमा रहेको सरोवरको पानी तीन ठाउँबाट बाहिरिएर पाँच किलोमिटर तल सुनिगाडमा आएर मिसिन्छ । सरोवरको पूर्वपट्टिको डाँडाबाट एक किलोमिटर तल १०० भन्दा बढी मानिस खान–सुत्न मिल्ने विशाल विरु ओडार छ । भाद्र कृष्ण पक्षमा लाग्ने सुर्मा मेला (विरीजात) मा धामी नाचमा सहभागी हुँदै । विरु ओडारबाट केही तल धानसेरी पार्थीका विशाल नागीहरू छन, छेवैमा तातोपानीको मुहान छ । त्यहाँबाट दुई कि मि पूर्व हिंडेपछि धानसेरी जिउलो पुगिन्छ । किम्वदन्ती अनुसार उहिले पार्थी डाँडाबाट हेर्दा यहाँ सयौं महिलाले सुर्मादेवीको धान रोपिरहेका देखिन्थे रे ! त्यही अर्को एउटा सानो ताल पनि छ, जुन यस भेगका कस्तूरी, झारल, नाउर आदि वन्यजन्तुको पानी पिउने ठाउँ मानिन्छ । हिमश्रृंखलाको अवलोकन गर्दै धानसेरीबाट ५–६ घण्टा ओरालो झरेपछि सुर्मादेवी मन्दिर रहेको सुर्मा गाउँ पुगिन्छ । उहिले सुर्मा र दुर्गा दिदीबहिनी अहिले लेकगाउँ गाविसमा पर्ने थलीमा बस्थे रे ! लसुनको निहुँमा झगडा परेका दिदीबहिनीले अंशबण्डा गर्दा थलीका खेतहरू बग्न थालेछन । तिनै खेतका बीचमा रहेको पाँगरको रूख तान्दा त्यसको आधा भाग चुँडिएर आएछ । त्यो रूख रोपेको ठाउँ नै अहिलेको सुर्मा मन्दिर भएको र आधा रूख थलीमै रहेको जनविश्वास छ ।
ख) खप्तडमा क्षेत्र
जेठ–असारमा बन नै ढाकिने गरी फुलेका फूल, असोज–कात्तिकको खुला मौषमा देखिने हिमाल, पुष–माघमा हिउँ र चैत–वैशाखमा गुराँसगैं खप्तडको पर्याय हो । अपि शैपाल हिमालको उज्यालोमा देखिने खप्तडको समुद्र सतहबाट २४०० देखि ३७०० मिटर उचाइसम्म फैलिएको छ । प्रकृतिले दिएको तर राज्यले वास्ता नगरेको सुदूर पश्चिमकै भुस्वर्गको रूपमा परिचित छ खप्तड । प्राकृतिक सौन्दर्य तथा जैविक विविधताले भरिपूर्ण डोटी, अछाम, बझाङ र बाजुराको संगम हो स्थल खप्तड क्षेत्र । खप्तड क्षेत्र खप्तड बाबाले ५० वर्ष तपस्या गरेको ज्ञानभूमि भएकाले पनि धार्मिक रूपमा प्रसिद्ध छ । पुरानो चरन क्षेत्र खप्तड, सरकारले बाजुरा, डोटी, बझाङ र अछामको २ सय २५ वर्ग किलोमिटरलाई २०४३ असार ९ गते खप्तड राष्ट्रिय निकुञ्ज घोषणा गरेको थियो । निकुञ्जको घोषणा सँगै अहिले त्यस क्षेत्रको सुरक्षाको जिम्मा नेपाली सेनाले लिएको छ । वर्षको ६ महिना हिउँ पर्ने खप्तड क्षेत्र सम्पूर्ण हिन्दूहरूको पवित्र तीर्थस्थान मानिन्छ । खप्तडको चर्चा हिन्दू धर्मग्रन्थ अनुसार स्कन्द पुराणमा पाइन्छ । उक्त पुराणमा खप्तडलाई खेचराद्री पनि भनिएको छ । खेचरको अपभ्रंश हुँदा खप्तड भएको किंवदन्ती छ । निकुञ्ज मुख्यालयलाई केन्द्र मानेर त्रिवेणीधाम, खप्तड बाबा आश्रम, खापर दह, सहस्त्र लिंग र घोडा दाउने त्यहाँका पर्यटकिय मध्यका महत्वपूर्ण स्थलहरु हुन । २ सय २५ बर्ग किलोमिटरको खप्तड क्षेत्र घुम्न कम्तीमा दुई दिन लाग्ने गर्छ । खप्तडबाटै मुगुको राराताल सम्म जान पनि सकिन्छ । महाभारत कालमा पाण्डबका जेठा युधिष्ठिर खप्तड हुँदै स्वर्ग गएको कथापनि कता कता सुन्न पाइन्छ । त्रिवेणीधाममा ज्येष्ठ शुक्लपक्षको गंगा दसहरा तिथिमा यहाँ हरेक वर्ष ठूलो मेला लाग्ने गर्छ । हजारौं तीर्थयात्री र आन्तरिक पर्यटक यहाँ पुग्छन । त्रिवेणी गंगा र जमुना र सरस्वतीको संगममा नुहाए पाप पखालिने विश्वास छ । खप्तड घोप्टिएको कचौराजस्तो छ । प्राकृतिक नागढुंगा, केदारढुंगा, पुराना मठ–मन्दिर, बागबुट्टे निंगालो, बझाङी पादेखि हरियो छेपारोसम्म पाइने खप्तडले तीर्थालुदेखि अनुसन्धान गर्नेसम्मलाई लोभ्याउन सक्छ । चार रैथानेसहित १ सय ३५ किसिमका फूल फुल्ने यो क्षेत्र प्राकृतिक इतिहासको संग्रहालय र जीवित बगैंचा हो। नेपालमा पाइने ७ सय मुख्य जडीबुटीमध्ये २ सय २४ प्रजातिका जडीबुटी यसै क्षेत्रमा पाइन्छ। प्रकृतिको यो अनौंठो संग्रहालयमा ५ सय ६७ प्रजातिका वनस्पति र विभिन्न २ सय ७० जातका चराचुरुंगी छन्। खस्रे भ्यागुता र बझांगे पा गरी दुई प्रजातिका रैथाने उभयचर बाघबुट्टे निगालो पाइने यो नेपालको एक मात्र राष्ट्रिय निकुञ्ज हो। विश्वकै दुर्लभ जातिको हरियो छेपारो पाइने यहाँ २२ पाटन र ५२ थुम्का छन जसलाई स्थानीय भाषामा झोती भनिन्छ । किम्वदन्ती अनुसार दोस्रो नम्बरका पाण्डव भीमले हलो जोत्दा फालीले फ्याँकेको माटोबाट यी थुम्का बनेका हुन् । यो १ सय ७५ प्रजातिका चराले बच्चा कोरल्ने ठाउँ पनि हो। यो क्षेत्र कस्तुरी र हिमचितुवाको पनि बासस्थान हो । त्यहाँ डोटीको झिग्राना, बझाङको छान्ना, बाजुराको कोल्टी, अछामको साँफेबगर र डोटी सीमा चौखुट्टेबाट जान सकिन्छ । पर्यटन पूर्वाधारका काम हुन भने धेरै बाँकी छ ।
११. बझाङ्ग जिल्लाका अन्य पर्यटकिय गन्तव्यहरु
प्रकाशित मिति: २४ भाद्र २०७३, शुक्रबार ०८:१२